ءبىز تۋىپ-وسكەن قازىرگى اباي وبلىسى اقسۋات اۋدانىنداعى كەڭ جازىقتا ورنالاسقان بورتوستاعان جارتاسىن اۋدان تۇرعىندارىنىڭ كوپشىلىگى جاقسى بىلەدى. ونى العاش عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەپ، وزىندىك بولجالدىق (گيپوتەزالىق) تۇجىرىمدار جاساعان – فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور نۇرەكەنوۆ توقتار كەمەلبايۇلى ەدى.
عالىمنىڭ سول زەرتتەۋلەرى نەگىزىندە جاسالعان باتىل بولجامدارىنىڭ عىلىمي ماقالا رەتىندە جارىق كورۋىنىڭ ارقاسىندا بورتوستاعان جارتاسى رەسپۋبليكا كولەمىنە ايگىلى بولدى.
بورتوستاعان جارتاسى ءوزىنىڭ ەرەكشە ءتۇر-تۇرپاتىمەن عانا ەمەس، يەن دالادا قايراڭداپ قالعان كەمەدەي بولىپ ورنالاسۋىمەن دە كەز كەلگەن ادامنىڭ نازارىن بىردەن اۋدارادى. ونىڭ ەرەكشەلىگى سول – تارباعاتاي تاۋىنىڭ سىلەمى قۇس مۇرىندانىپ، بورتوستاعان جارتاسىنىڭ باتىس جاعىنان اياقتالادى دا، كەڭ جازىققا ۇلاسادى. سول جازىقتىڭ ورتاسىندا الىستان كوكشىل ساعىمدانىپ تۇراتىن جارتاستى حالىق «بورتوستاعان» دەپ اتاپ كەتكەنى بارشاعا ءمالىم. جارتاستىڭ ۇزىن تۇرقى 200 مەتر، ەنى 10 مەتردەي، بيىكتىگى ءتورت قاباتتى عيماراتتاي. تەرىستىك باتىسى جاداعايلاۋ، كۇنگەي جاعى ءتىپ-تىك، جالاما جاقپارلار. ولاردىڭ جىكتەرى اراسىنان وسىمدىك، بۇتالار ءوسىپ شىققان. ءجاي اشىق كۇندە جارتاستىڭ تاستارى جالتىلداق، ال جاڭبىرلى كۇندەرى مۇلدە تايعاناق. «بورىتاستاعان» – وسى ولكەدەگى تابيعات عاجابى.
توقتار كەمەلبايۇلى «بورىتوستاعان» جارتاستىڭ پايدا بولۋىن – مەتەوريتتىڭ تۇسۋىنەن دەپ ەسەپتەپ، سول بولجامىن دالەلدەۋ ماقساتىندا ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەۋمەن اينالىستى. ناقتى ءبىر عىلىمي تۇجىرىم جاساۋعا بىردەن بارعان جوق. ءوز بولجامىنا ماتەمەماتيكا-فيزيكا عىلىمدارى بويىنشا جيناقتاعان ۇلان-اسىر ءبىلىم-بىلىكتىلىگى ازشىلىق ەتەتىنىن ءتۇسىنىپ، ونىڭ شىنىندا دا مەتەوريت بولۋى مۇمكىن ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن حيميا، گەولوگيا، مەتەورولوگيا عىلىمدارىن تەرەڭ مەڭگەرۋمەن شۇعىلداندى. وعان ون شاقتى جىلىن سارپ ەتىپ، مەتەوريت دەگەنىمىز نە، ونىڭ حيميالىق قۇرىلىمى قانداي بولادى، ول جەرگە قاشان، قانداي جاعدايدا، قانداي كولەمدە، قالاي تۇسەدى، ونىڭ جەرگە ءتۇسۋىنىڭ سەبەبى مەن سالدارى قانداي دەگەن سياقتى تاعى باسقا تولىپ جاتقان ماسەلەلەردى تەرەڭ زەرتتەپ-زەردەلەدى. گەوفيزيكالىق قۇبىلىستىڭ سىر-سيپاتىن تەرەڭ تۇسىنۋگە تىرىستى.
وسى ارادا مىنا ماسەلەگە توقتالا كەتۋىمىز قاجەت شىعار. ءبىزدىڭ ەل قوعامى ەرەسەكتەرىنىڭ بارشاسىنا دەرلىگىنىڭ ورتا ءبىلىمى بار. ون جىلدىق مەكتەپتى بىتىرگەندەردىڭ بارلىعى گەوگرافيا ءپانىن وقىدى. الايدا ءبىز ءپاندى ءوتىپ، ءبىلىم الىپ شىقساق تا، كوبىمىز تاۋلاردىڭ پايدا بولۋى ەكى ءتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى ەكەنىن زەردەمىزدەن شىعارىپ الىپ جاتاتىن جايىمىز بار. ياعني تاۋلار گەوفيزيكالىق قۇبىلىستىڭ اسەرىنەن شوگىندى جىنىستار ارقىلى جانە جەر يادروسىنا جاقىن جاتقان ماگمانىڭ جەرگە ۆۋلكان بولىپ شىعۋى ارقىلى (ماگماتيچەسكيە گورنىە پورودى) تۇزىلەدى ەكەن. جەر بەتىندەگى كەيبىر تاۋلار ميلليونداعان جىل بۇرىن ءبىر كەزدەرى تەڭىز تابانى بولىپ، سول ويپاتتتارعا شوگىندىلەردىڭ تولۋ ناتيجەسىندە تەڭىز تابانى بىرتىندەپ كوتەرىلىپ پايدا بولاتىن بولسا، ەندى بىرەۋلەرى ماگمانىڭ جەر بەتىنە شىعىپ قاتۋىنان گرانيت تاستى تاۋعا اينالادى ەكەن. كۆارتس كريستاللدى گرانيتتىك تاۋ جىنىستارى سەكىلدى تاستار (ولار كەيدە مەتەوريت قالدىقتارى دا بولۋى مۇمكىن) جەر قويناۋىنداعى گەوفيزيكالىق قۇبىلىستىڭ سالدارىنان عانا پايدا بولىپ قويماي، عارىش دەنەلەرىنىڭ جەرگە تۇسۋىنەن دە پايدا بولادى ەكەن. ويتكەنى عارىش كەڭىستىگىندە ماڭىپ جۇرەتىن كومەتالاردىڭ جانە ت.ب. دەنەلەردىڭ قۇرامى تازا تەمىردەن عانا تۇرماي، ونىڭ قۇرامىندا جەر بەتىندەگى جانە جەر بەتىندە تازا كۇيىندە كەزدەسە بەرمەيتىن باسقا دا ءتۇرلى حيميالىق ەلەمەنتتەردەن تۇرادى ەكەن. عارىشتىق دەنە ۇلكەن جىلدامدىقپەن جەر اتموسفەراسى قاباتىنا ەنگەن كەزدە ۇيكەلىستىڭ اسەرىنەن بالقىپ، سوسىن جانىپ، ءتۇرلى كولەمدەگى جانە ءتۇرلى قۇرامداعى مەتەوريت بولىپ تۇسەدى ەكەن.
تاۋلاردىڭ ءتۇزىلۋى تۋرالى وسىنداي ءبىلىمدى ۇمىتىپ قالعان تالايلار، سونىڭ ىشىندە وسى ماقالانى جازىپ وتىرعان مەن دە توقتار كەمەلبايۇلىنا:
«بورتوستاعان جارتاسى تارباعاتاي تاۋى سىلەمىنىڭ جەرگە ءسىڭىپ كەتىپ، 50-60 كم جەردەن قىلتيىپ، شىعىپ تۇرعان ءبىر پۇشپاعى ەمەس پە ەكەن؟» دەپ ءوز كۇدىگىمدى ايتقان بولاتىنمىن.
ال وعان عالىم:
«گەوگرافيا پانىندەگى تاۋلاردىڭ ءتۇزىلۋى تۋرالى عىلىمي تەوريانى ۇمىتىپ قالعانسىڭ با؟ تارباعاتاي تاۋى شوگىندى جىنىستاردان پايدا بولعان. ماگما ارقىلى پايدا بولعان گرانيت تاستى جىنىستان تۇراتىن گيمالاي تاۋى سياقتىلار بۇل جەردەن تىم الىستا جاتىر» دەگەن ەدى. وسى بولجامدىق عىلىمي تۇجىرىمداماسىن «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنىڭ 1975 جىلعى № 11 سانىندا جاريالانعان ماقالاسىندا عىلىمي تۇرعىدان نەگىزدەپ دالەلدەگەن بولاتىن. سول ماقالاسىندا كەيىنگى جىلدارى اقسۋات ولكەسىنەن قۇرامىندا تەمىر بولشەكتەرى كەزدەسەتىن 60-قا جۋىق ءتۇرلى تاستار، سۇيەكتەر ت.ب. زاتتار تاپقانىن ايتا كەلە، «ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك پلەسسيتتىك سترۋكتۋراعا يە بولعان. تەك بىرەۋى عانا اسا تۇرپايى سترۋكتۋرالى – وكتاەدريت بولىپ شىقتى. قارعىبادان تەنيت مينەرالىنىڭ تابىلعانىن، تەنيتتىڭ كاماسيتتىك باعانالارمەن پلەسسيتتىك الاڭداردى پلاستينكا تۇرىندە قورشاپ تۇراتىنىن جانە پلەسسيتتىڭ قۇرامىنا كىرەتىنىن ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتكەن ەدىك. شىنىندا، مەتەوريتتىك قوپارىلىس بولاتىن بولسا، تەنيتتىك قابىرشاقتاردىڭ تابىلۋى زاڭدى دا. ءبىر قىزىعى اقسۋاتتاعى جانە الماتى وبلىسىنداعى وبالاردان مەتەوريتتىك پلەسسيتتەر تابىلىپ وتىر. تەمىر مەتەوريتتەر – اسا تۇرپايى سترۋكتۋرالى وكتاەدريتتەر. وكتاەدريتتەر تەنيت پلاستينكالارىنىڭ بويىمەن ىدىراپ، تاماسيتتىك باعانالارى پلەسسيتتەر تەنيتتىك پلاستينكالار تۇرىندە شاشىلعان، ويتكەنى تەنيتتىڭ بالقۋ تەمپەراتۋراسى كاماسيتپەن پلەسسيتكە قاراعاندا تومەن. دەمەك، پلانەتامىزدا كوپشىلىك وبالار سول زاماندا جەرمەن سوعىلىسقان العاشقى دەنەلەردىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان» دەپ ولاردىڭ حيميالىق قۇرىلىمى مەن فيزيكالىق سيپاتىن بەرە وتىرىپ، بورتوستاعان جارتاسى جانە جەر بەتىندەگى وبالار مەتەوريت ءتۇسۋى كەزىندەگى جارىلىستىڭ سالدارىنان پايدا بولعان بولۋى ىقتيمال دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. ال بورتوستاعان جارتاسىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى عىلىمي تۇجىرىمى دا تازا عىلىمي تەورياعا نەگىزدەلگەن جانە عالىم جارتاستىڭ بۇكىل تۇلعاسىن تەمىردەن تۇرادى نەمەسە ونىڭ تاستارى قۇرامىندا تەمىر كەزدەسەدى دەپ ەش ۋاقىتتا ايتپاعان. عالىم بورتوستاعان جارتاسىنىڭ يەن دالادا جالعىز ءوزى تۇرۋىنا ءمان بەرە كەلىپ، اقسۋات ءوڭىرىنىڭ جانە بورتوستاعان جارتاسى تۇرعان جەردىڭ گەوفزيكالىق جاعىن بىلايشا سيپاتتايدى: «بورتوستاعاننىڭ» بەتىنىڭ جوعارى تەمپەراتۋرادا كۇيگەندىگىنىڭ تاعى اسا سەنىمدى دالەلى – ونداعى كۆارتس كريستالليكتەرىنىڭ كريستوبوليتكە اينالۋى. ءتىپتى كۆارتس كريستالليكتەرىنىڭ كەيبىرى كۆارتس اينەگىنە اينالعان.
زايسان قۇلاماسىنىڭ وڭتۇستىك باتىس بولىگىن اقسۋاتتىڭ يىلمەسى قامتىپ جاتىر. «بورتوستاعاننىڭ» جاتقان جەر وسى ويىقتىڭ شەتى. اقسۋاتتىڭ يىلمەسى (اكسۋاتسكي پروگيب) گەولوگيالىق جاعىنان جاقسى زەرتتەلىنبەگەن. ال گەوفيزيكالىق زەرتتەۋلەرگە سەنسەك، اقسۋات يىلمەسىنىڭ پالەوزوي فۋندامەنتى بىرنەشە ءجۇز مەترلىك تەرەڭدىكتە دەۋگە بولادى.
بوعاس وزەنىنىڭ تاۋدان شىعا بەرىس جەرىندە شوگىندىنىڭ پالەوزويلىق فۋندامەنتكە دەيىنگى قالىڭدىعى 30-120 مەتردەي. ونىڭ ۇستىنە بۇل جەر ءالليۋۆيالدى – كولدىك جازىقتىق. دەمەك، ول كەزدەگى كول مەن كاينازويلىق شوگىندى جىنىس بورتوستاعاننىڭ جۇمساق قونۋىنا، ال قيعاش جانە جاقىن جاتقان پالەوزوي فۋندامەنتى ونىڭ سىرعاناپ تۇسۋىنە سەبەپ بولدى، سوندىقتان ول سىنباي قالدى. تۇسكەندە پايدا بولعان كراتەر كول استىندا قالىپ، تولقىنمەن جويىلىپ كەتتى دەسەك سەنىمدى دالەلگە ۇقسايدى.
زايسان قۇلاماسى ۇساق كولدەرمەن تومەن تۇسكەن باتۋلارعا (پوگرۋجەنيە) باي (مىسالى اقسۋات، اقجار باتۋلارى). ولاردىڭ كوبى بورتوستاعان تۇسكەندە پايدا بولعان مەتەورتتىك كراتەرلەر بولۋى مۇمكىن. سولاردىڭ ىشىنەن تارباعاتاي تاۋىنىڭ باسىندا جاتقان جاسىلكول دەگەن كولدى جەكە اتاعان ءجون. ەگەر ول مەتەوريتتىك كول بولسا، وندا ارنايى زەرتتەۋ ونىڭ ماڭىنان ەڭ بولماعاندا جوعارى قىسىم مەن جوعارى تەمپەراتۋرادا پايدا بولاتىن كۆارتس مينەرالدارىن تابۋعا ءتيىس».
عالىمنىڭ بۇل ايتقانى دا «بورتوستاعان جارتاسىنىڭ اسپان دەنەسى بولۋى مۇمكىن» دەگەن ءوز بولجامىنا ازدىق ەتەتىن بولسا، تاۋ جىنىستارى جانە ولاردىڭ قۇرامى تۋرالى وي-تۇجىرىمىنا نازار اۋدارايىق:
«عىلىمي تۇرعىدان قاراساق، بورتوستاعاننىڭ جىنىسى – مۇحيت پەن تەڭىز تۇبىندە كۆارتس پەن حالتسەدون مينەرالدارىمەن تسەمەنتتەلگەن گرانيتتىڭ شوگىندىسى. سىرتتان قاراعاندا اسپاننان ورتەنىپ تۇسكەندەي اسەر قالدىرادى. قىپ-قىزىل، جىرىم-جىرىم ءبىر باعىتتا تومەن قاراي سوزىلعان جولاقتار. ايدالادا جاتقان جالعىز جارتاس. تاستىڭ ءون بويى، اينالىسى قارا اينەكپەن قاپتالعان شۇڭعىلدارعا تولى. استىڭداعى قۋىستاردا شلاكتىڭ قالدىقتارى شاشىلىپ جاتىر. بورتوستاعان جارتاسىنىڭ ورتا تۇسىنان ءبىر جاعى قاتتى دەنەنىڭ اسەرىنەن دەفورماتسيالانعان 1,5 گرامدىق تەمىردىڭ ەرەكشە ءپىشىندى سىنىعىن تاۋىپ الدىم. سپەكترلىك اناليز ونىڭ تازا تەمىردەن جانە نيكەلدىڭ قوسپاسىنان تۇراتىندىعىن كورسەتىپ بەردى. ال مەتاللوگرافيكالىق اناليز بولسا، پلەسسيت-مەتەوريت ەكەنىن دالەلدەيدى».
توقتار كەمەلبايۇلى نۇرەكەنوۆ بورتوستاعان جارتاسىن العاش رەت زەرتتەپ وسىنداي-وسىنداي عىلىمي گيپوتەزا ايتقانىنا قاراماستان، حيميا ءپانى مۇعالىمى ە.قۇتتىبەۆ ءوزىنىڭ «تارباعاتاي» گازەتىنىڭ 2014 جىلعى 10 ساۋىردە جاريالانعان «؟؟؟؟؟؟» ماقالاسىندا: «بورىتوستاعان تەمىر مەتەوريت ەمەس، تاستى ۇگىتىپ ماگنيت جاقىنداتقاندا وعان ەشقانداي تارتىلمادى» دەپ جازىپ، توقتار كەمەلبايۇلىنىڭ بۇكىل ەڭبەگىن ءبىراۋىز سوزبەن جوققا شىعارعىسى كەلەدى. دەگەنمەن ونىڭ بورتوستاعان جارتاسىن تابيعي-تاريحي ەسكەرتكىش مارتەبەسىن بەرىپ، اۋداندا عىلىمي كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرۋعا ۇيىتقى بولعانى جانە ونىڭ وسى ارەكەتىنە اۋدان اكىمى وڭ كوزقاراس تاڭىتقانىنا قۋانىشتىمىز. كونفەرەنتسياعا بىلىكتى، ءوز سالاسىنىڭ ءبىلىمدى عالىمدارى قاتىساتىن بولسا، وندا ونىڭ مارتەبەسى جوعارى بولا تۇسەدى دەپ ەسەپتەيمىز. الايدا بورتوستاعاندى گەولوگيا، فيزيكا، حيميا مەتەورولگيا جانە ت.ب. عىلىمدار توعىسىندا تەرەڭىرەك زەرتتەي ءتۇسۋ ۋاقىت پەن جاس ۇرپاقتىڭ قولىندا ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون.
توقتار كەمەلبايۇلى العاشىندا بورىتوستاعان جارىتاسىنان جانە اقسۋات وڭىرىنەن جيناعان ەرەكشە تاستاردى الماتى مەن ماسكەۋدەگى زەرتحانالارعا جىبەرىپ، حيميالىق تالداۋ جاساتۋعا تالپىنىس جاسادى. كەيىنىرەك ءوز بەتىمەن جيناقتاعان بىلىمىنە سۇيەنە وتىرىپ، ءوزى دە سول تاستارعا حيميالىق-سپەكتورلىق تالداۋلار جاساپ، سونىڭ ناتيجەسىندە بىرنەشە عىلىمي ماقالا جاريالادى. كەيبىر زەرتتەۋ ماتەريالدارى قۇرامىندا تەمىر بار ەكەنىن، ال ونىڭ جەر جاعدايىندا كەزدەسپەيتىنىن دالەلدەدى. ول ءوز زەرتتەۋلەرىنىڭ كەزەڭدىك ناتيجەلارىنىڭ ءبىر پاراسىن عىلىمي ماقالا رەتىندە «قر ۇعا حابارلارى. گيدرو-مينەرالوگيا سەرياسى» جۋرنالىنا ۇسىندى. ماقالا جاريالانعاندا قازاقستان عالىمدارى تۇرماق، كسرو عالىمدارى ەلەڭ ەتە تۇسكەن بولاتىن.
توقتار كەمەلبايۇلى بورتوستاعان تاسى وسىدان ميلليونداعان جىلدار بۇرىن الدەقانداي كومەتامەن جەر سوعىلىسقاندا، يندونەزيا جەرىنەن باستاپ ازيا قۇرلىعىنىڭ ۇستىمەن سيحوتەالينگە دەيىن جاۋىپ وتكەن كومەتانىڭ سىنىقتارىنىڭ جاڭبىرىنىڭ ءبىر بولشەگى دەپ، وسى ايتقاندارىن بورتوستاعاننان سىندىرىپ العان سىنىقتارعا فيزيكالىق، حيميالىق اناليزدەر جاساتتىرىپ، عىلىمي جۋرنالدارعا 6 ماقالا باستىرىپ، دالەلدەۋگە تىرىستى.
بورتوستاعان جارتاسىنىڭ ءبىر سىنىعى ما، الدە اقسۋات ءوڭىرىنىڭ ءبىر جەرىنەن تابىلعان تاس پا، ايتەۋىر، مەنىڭ الاقانىما سالىپ: «كورشى ءوزىڭ، اۋىر ەمەس پە، سەبەبى مۇنىڭ قۇرامىندا مەتال بار» دەپ، ەرەكشە شابىتتانىپ باسقا دا دەرەك-دالەلدەرىن ايتىپ الەك بولاتىن. تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، وسىنداي-اق بولارǃ
قايرات يسحان،
حالىقارالىق اقپاراتتاندىرۋ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى،
اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت،
جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەر
