Bız tuyp-ösken qazırgı Abai oblysy Aqsuat audanyndaǧy keŋ jazyqta ornalasqan Börtostaǧan jartasyn audan tūrǧyndarynyŋ köpşılıgı jaqsy bıledı. Ony alǧaş ǧylymi tūrǧydan zerttep, özındık boljaldyq (gipotezalyq) tūjyrymdar jasaǧan – fizika-matematika ǧylymdarynyŋ doktory, professor Nürekenov Toqtar Kemelbaiūly edı.
Ǧalymnyŋ sol zertteulerı negızınde jasalǧan batyl boljamdarynyŋ ǧylymi maqala retınde jaryq köruınıŋ arqasynda Börtostaǧan jartasy respublika kölemıne äigılı boldy.
Börtostaǧan jartasy özınıŋ erekşe tür-tūrpatymen ǧana emes, ien dalada qairaŋdap qalǧan kemedei bolyp ornalasuymen de kez kelgen adamnyŋ nazaryn bırden audarady. Onyŋ erekşelıgı sol – Tarbaǧatai tauynyŋ sılemı qūs mūryndanyp, Börtostaǧan jartasynyŋ batys jaǧynan aiaqtalady da, keŋ jazyqqa ūlasady. Sol jazyqtyŋ ortasynda alystan kökşıl saǧymdanyp tūratyn jartasty halyq «Börtostaǧan» dep atap ketkenı barşaǧa mälım. Jartastyŋ ūzyn tūrqy 200 metr, enı 10 metrdei, biıktıgı tört qabatty ǧimarattai. Terıstık batysy jadaǧailau, küngei jaǧy tıp-tık, jalama jaqparlar. Olardyŋ jıkterı arasynan ösımdık, būtalar ösıp şyqqan. Jäi aşyq künde jartastyŋ tastary jaltyldaq, al jaŋbyrly künderı mülde taiǧanaq. «Börıtastaǧan» – osy ölkedegı tabiǧat ǧajaby.
Toqtar Kemelbaiūly «Börıtostaǧan» jartastyŋ paida boluyn – meteorittıŋ tüsuınen dep eseptep, sol boljamyn däleldeu maqsatynda ūzaq jyldar boiy zertteumen ainalysty. Naqty bır ǧylymi tūjyrym jasauǧa bırden barǧan joq. Öz boljamyna matemematika-fizika ǧylymdary boiynşa jinaqtaǧan ūlan-asyr bılım-bılıktılıgı azşylyq etetının tüsınıp, onyŋ şynynda da meteorit boluy mümkın ekenın däleldeu üşın himiia, geologiia, meteorologiia ǧylymdaryn tereŋ meŋgerumen şūǧyldandy. Oǧan on şaqty jylyn sarp etıp, meteorit degenımız ne, onyŋ himiialyq qūrylymy qandai bolady, ol jerge qaşan, qandai jaǧdaida, qandai kölemde, qalai tüsedı, onyŋ jerge tüsuınıŋ sebebı men saldary qandai degen siiaqty taǧy basqa tolyp jatqan mäselelerdı tereŋ zerttep-zerdeledı. Geofizikalyq qūbylystyŋ syr-sipatyn tereŋ tüsınuge tyrysty.
Osy arada myna mäselege toqtala ketuımız qajet şyǧar. Bızdıŋ el qoǧamy eresekterınıŋ barşasyna derlıgınıŋ orta bılımı bar. On jyldyq mekteptı bıtırgenderdıŋ barlyǧy geografiia pänın oqydy. Alaida bız pändı ötıp, bılım alyp şyqsaq ta, köbımız taulardyŋ paida boluy ekı türlı jaǧdaiǧa bailanysty ekenın zerdemızden şyǧaryp alyp jatatyn jaiymyz bar. Iаǧni taular geofizikalyq qūbylystyŋ äserınen şögındı jynystar arqyly jäne jer iadrosyna jaqyn jatqan magmanyŋ jerge vulkan bolyp şyǧuy arqyly (magmaticheskie gornye porody) tüzıledı eken. Jer betındegı keibır taular milliondaǧan jyl būryn bır kezderı teŋız tabany bolyp, sol oipatttarǧa şögındılerdıŋ tolu nätijesınde teŋız tabany bırtındep köterılıp paida bolatyn bolsa, endı bıreulerı magmanyŋ jer betıne şyǧyp qatuynan granit tasty tauǧa ainalady eken. Kvars kristalldy granittık tau jynystary sekıldı tastar (olar keide meteorit qaldyqtary da boluy mümkın) jer qoinauyndaǧy geofizikalyq qūbylystyŋ saldarynan ǧana paida bolyp qoimai, ǧaryş denelerınıŋ jerge tüsuınen de paida bolady eken. Öitkenı ǧaryş keŋıstıgınde maŋyp jüretın kometalardyŋ jäne t.b. denelerdıŋ qūramy taza temırden ǧana tūrmai, onyŋ qūramynda jer betındegı jäne jer betınde taza küiınde kezdese bermeitın basqa da türlı himiialyq elementterden tūrady eken. Ǧaryştyq dene ülken jyldamdyqpen jer atmosferasy qabatyna engen kezde üikelıstıŋ äserınen balqyp, sosyn janyp, türlı kölemdegı jäne türlı qūramdaǧy meteorit bolyp tüsedı eken.
Taulardyŋ tüzıluı turaly osyndai bılımdı ūmytyp qalǧan talailar, sonyŋ ışınde osy maqalany jazyp otyrǧan men de Toqtar Kemelbaiūlyna:
«Börtostaǧan jartasy Tarbaǧatai tauy sılemınıŋ jerge sıŋıp ketıp, 50-60 km jerden qyltiyp, şyǧyp tūrǧan bır pūşpaǧy emes pe eken?» dep öz küdıgımdı aitqan bolatynmyn.
Al oǧan ǧalym:
«Geografiia pänındegı taulardyŋ tüzıluı turaly ǧylymi teoriiany ūmytyp qalǧansyŋ ba? Tarbaǧatai tauy şögındı jynystardan paida bolǧan. Magma arqyly paida bolǧan granit tasty jynystan tūratyn Gimalai tauy siiaqtylar būl jerden tym alysta jatyr» degen edı. Osy boljamdyq ǧylymi tūjyrymdamasyn «Bılım jäne Eŋbek» jurnalynyŋ 1975 jylǧy № 11 sanynda jariialanǧan maqalasynda ǧylymi tūrǧydan negızdep däleldegen bolatyn. Sol maqalasynda keiıngı jyldary Aqsuat ölkesınen qūramynda temır bölşekterı kezdesetın 60-qa juyq türlı tastar, süiekter t.b. zattar tapqanyn aita kele, «olardyŋ barlyǧy derlık plessittık strukturaǧa ie bolǧan. Tek bıreuı ǧana asa tūrpaiy strukturaly – oktaedrit bolyp şyqty. Qarǧybadan tenit mineralynyŋ tabylǧanyn, tenittıŋ kamasittık baǧanalarmen plessittık alaŋdardy plastinka türınde qorşap tūratynyn jäne plessittıŋ qūramyna kıretının bız joǧaryda aityp ötken edık. Şynynda, meteorittık qoparylys bolatyn bolsa, tenittık qabyrşaqtardyŋ tabyluy zaŋdy da. Bır qyzyǧy Aqsuattaǧy jäne Almaty oblysyndaǧy obalardan meteorittık plessitter tabylyp otyr. Temır meteoritter – asa tūrpaiy strukturaly oktaedritter. Oktaedritter tenit plastinkalarynyŋ boiymen ydyrap, tamasittık baǧanalary plessitter tenittık plastinkalar türınde şaşylǧan, öitkenı tenittıŋ balqu temperaturasy kamasitpen plessitke qaraǧanda tömen. Demek, planetamyzda köpşılık obalar sol zamanda jermen soǧylysqan alǧaşqy denelerdıŋ äserınen paida bolǧan» dep olardyŋ himiialyq qūrylymy men fizikalyq sipatyn bere otyryp, Börtostaǧan jartasy jäne jer betındegı obalar meteorit tüsuı kezındegı jarylystyŋ saldarynan paida bolǧan boluy yqtimal degen tūjyrym jasaidy. Al Börtostaǧan jartasynyŋ paida boluy turaly ǧylymi tūjyrymy da taza ǧylymi teoriiaǧa negızdelgen jäne ǧalym jartastyŋ bükıl tūlǧasyn temırden tūrady nemese onyŋ tastary qūramynda temır kezdesedı dep eş uaqytta aitpaǧan. Ǧalym Börtostaǧan jartasynyŋ ien dalada jalǧyz özı tūruyna män bere kelıp, Aqsuat öŋırınıŋ jäne Börtostaǧan jartasy tūrǧan jerdıŋ geofzikalyq jaǧyn bylaişa sipattaidy: «Börtostaǧannyŋ» betınıŋ joǧary temperaturada küigendıgınıŋ taǧy asa senımdı dälelı – ondaǧy kvars kristallikterınıŋ kristobolitke ainaluy. Tıptı kvars kristallikterınıŋ keibırı kvars äinegıne ainalǧan.
Zaisan qūlamasynyŋ oŋtüstık batys bölıgın Aqsuattyŋ iılmesı qamtyp jatyr. «Börtostaǧannyŋ» jatqan jer osy oiyqtyŋ şetı. Aqsuattyŋ iılmesı (Aksuatskii progib) geologiialyq jaǧynan jaqsy zerttelınbegen. Al geofizikalyq zertteulerge sensek, Aqsuat iılmesınıŋ paleozoi fundamentı bırneşe jüz metrlık tereŋdıkte deuge bolady.
Boǧas özenınıŋ taudan şyǧa berıs jerınde şögındınıŋ paleozoilyq fundamentke deiıngı qalyŋdyǧy 30-120 metrdei. Onyŋ üstıne būl jer alliuvialdı – köldık jazyqtyq. Demek, ol kezdegı köl men kainazoilyq şögındı jynys Börtostaǧannyŋ jūmsaq qonuyna, al qiǧaş jäne jaqyn jatqan paleozoi fundamentı onyŋ syrǧanap tüsuıne sebep boldy, sondyqtan ol synbai qaldy. Tüskende paida bolǧan krater köl astynda qalyp, tolqynmen joiylyp kettı desek senımdı dälelge ūqsaidy.
Zaisan qūlamasy ūsaq köldermen tömen tüsken batularǧa (pogrujenie) bai (mysaly Aqsuat, Aqjar batulary). Olardyŋ köbı Börtostaǧan tüskende paida bolǧan meteorttık kraterler boluy mümkın. Solardyŋ ışınen Tarbaǧatai tauynyŋ basynda jatqan Jasylköl degen köldı jeke ataǧan jön. Eger ol meteorittık köl bolsa, onda arnaiy zertteu onyŋ maŋynan eŋ bolmaǧanda joǧary qysym men joǧary temperaturada paida bolatyn kvars mineraldaryn tabuǧa tiıs».
Ǧalymnyŋ būl aitqany da «Börtostaǧan jartasynyŋ aspan denesı boluy mümkın» degen öz boljamyna azdyq etetın bolsa, tau jynystary jäne olardyŋ qūramy turaly oi-tūjyrymyna nazar audaraiyq:
«Ǧylymi tūrǧydan qarasaq, Börtostaǧannyŋ jynysy – mūhit pen teŋız tübınde kvars pen halsedon mineraldarymen sementtelgen granittıŋ şögındısı. Syrttan qaraǧanda aspannan örtenıp tüskendei äser qaldyrady. Qyp-qyzyl, jyrym-jyrym bır baǧytta tömen qarai sozylǧan jolaqtar. Aidalada jatqan jalǧyz jartas. Tastyŋ ön boiy, ainalysy qara äinekpen qaptalǧan şūŋǧyldarǧa toly. Astyŋdaǧy quystarda şlaktyŋ qaldyqtary şaşylyp jatyr. Börtostaǧan jartasynyŋ orta tūsynan bır jaǧy qatty denenıŋ äserınen deformasiialanǧan 1,5 gramdyq temırdıŋ erekşe pışındı synyǧyn tauyp aldym. Spektrlık analiz onyŋ taza temırden jäne nikeldıŋ qospasynan tūratyndyǧyn körsetıp berdı. Al metallografikalyq analiz bolsa, plessit-meteorit ekenın däleldeidı».
Toqtar Kemelbaiūly Nürekenov Börtostaǧan jartasyn alǧaş ret zerttep osyndai-osyndai ǧylymi gipoteza aitqanyna qaramastan, himiia pänı mūǧalımı E.Qūttybev özınıŋ «Tarbaǧatai» gazetınıŋ 2014 jylǧy 10 säuırde jariialanǧan «??????» maqalasynda: «Börıtostaǧan temır meteorit emes, tasty ügıtıp magnit jaqyndatqanda oǧan eşqandai tartylmady» dep jazyp, Toqtar Kemelbaiūlynyŋ bükıl eŋbegın bırauyz sözben joqqa şyǧarǧysy keledı. Degenmen onyŋ Börtostaǧan jartasyn tabiǧi-tarihi eskertkış märtebesın berıp, audanda ǧylymi konferensiia ūiymdastyruǧa ūiytqy bolǧany jäne onyŋ osy äreketıne audan äkımı oŋ közqaras taŋytqanyna quanyştymyz. Konferensiiaǧa bılıktı, öz salasynyŋ bılımdı ǧalymdary qatysatyn bolsa, onda onyŋ märtebesı joǧary bola tüsedı dep esepteimız. Alaida Börtostaǧandy geologiia, fizika, himiia meteorolgiia jäne t.b. ǧylymdar toǧysynda tereŋırek zerttei tüsu uaqyt pen jas ūrpaqtyŋ qolynda ekenın ūmytpaǧan jön.
Toqtar Kemelbaiūly alǧaşynda Börıtostaǧan jarytasynan jäne Aqsuat öŋırınen jinaǧan erekşe tastardy Almaty men Mäskeudegı zerthanalarǧa jıberıp, himiialyq taldau jasatuǧa talpynys jasady. Keiınırek öz betımen jinaqtaǧan bılımıne süiene otyryp, özı de sol tastarǧa himiialyq-spektorlyq taldaular jasap, sonyŋ nätijesınde bırneşe ǧylymi maqala jariialady. Keibır zertteu materialdary qūramynda temır bar ekenın, al onyŋ jer jaǧdaiynda kezdespeitının däleldedı. Ol öz zertteulerınıŋ kezeŋdık nätijelarınıŋ bır parasyn ǧylymi maqala retınde «QR ŪǦA habarlary. Gidro-mineralogiia seriiasy» jurnalyna ūsyndy. Maqala jariialanǧanda Qazaqstan ǧalymdary tūrmaq, KSRO ǧalymdary eleŋ ete tüsken bolatyn.
Toqtar Kemelbaiūly Börtostaǧan tasy osydan milliondaǧan jyldar būryn äldeqandai kometamen jer soǧylysqanda, İndoneziia jerınen bastap Aziia qūrlyǧynyŋ üstımen Sihotealinge deiın jauyp ötken kometanyŋ synyqtarynyŋ jaŋbyrynyŋ bır bölşegı dep, osy aitqandaryn Börtostaǧannan syndyryp alǧan synyqtarǧa fizikalyq, himiialyq analizder jasattyryp, ǧylymi jurnaldarǧa 6 maqala bastyryp, däleldeuge tyrysty.
Börtostaǧan jartasynyŋ bır synyǧy ma, älde Aqsuat öŋırınıŋ bır jerınen tabylǧan tas pa, äiteuır, menıŋ alaqanyma salyp: «körşı özıŋ, auyr emes pe, sebebı mūnyŋ qūramynda metal bar» dep, erekşe şabyttanyp basqa da derek-dälelderın aityp älek bolatyn. Tuǧan jerge degen süiıspenşılık, osyndai-aq bolarǃ
Qairat İshan,
Halyqaralyq Aqparattandyru Akademiiasynyŋ akademigı,
auyl şaruaşylyǧy ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent,
jetekşı ǧylymi qyzmetker
