– مەيرامبەك جالعاسبەكۇلى، بالىق شارۋاشىلىعى ماماندىعىڭىز با، əلدە اتادان قالعان وتباسىلىق سۇيىكتى ءىس پە؟
– بالىق شارۋاشىلىعى ماماندىعىن 2008 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىتىردىم. كەيىن، 2011 جىلى «بالىق شارۋاشىلىعى» ماماندىعى بويىنشا ماگيستراتۋرانى، ال 2019 جىلى ءبىلىمىمدى ءارى قاراي جالعاستىرىپ، PhD ءتامامدادىم. سونداي-اق شەتەلدە، ياعني چەحيادا تاعىلىمدامادان (تاجىريبە) ءوتتىم.
مەنىڭ بالىق ءوسىرۋ ماماندىعىما سۇيىسپەنشىلىگىمدى وياتقان – مەنىڭ اتام. جالپى بالىق دەگەن دۇنيەنى وزىمنەن ءبولىپ قاراي المايمىن. ول ماماندىققا جۇرەگىممەن، جان-تانىممەن بەرىلگەنمىن.
– بالىق شارۋاشىلىعىن قاشان باستادىڭىز، قانشا ۋاقىتتان بەرى اينالىسىپ كەلەسىز؟
– قازاقستاندا بالىق رەسۋرسى وتە كوپ. ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىندا بالىق شارۋاشىلىعىنىڭ الار ورنى ەرەكشە. 2008 جىلى وقۋىمدى تامامداعان سوڭ ماماندىعىم بويىنشا بالىق شارۋاشىلىعى سالاسىندا ۇزاق جىلدار بويى قىزمەت ەتىپ كەلەمىن.
سوڭعى ءۇش جىلداندە وسى سالاداعى جەكە كاسىپ رەتىندە جۇمىسىمدى جالعاستىرىپ كەلەمىن. قازاقستانداعى ەڭ ۇلكەن شارۋاشىلىقتىڭ ءبىرى سانالاتىن الماتى وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىقازاق اۋدانىندا ورنالاسقان بالىق ءوسىرۋ كومپانياسى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى جانە باس تەحنولوگ قىزمەتىن اتقارىپ ءجۇرمىن.
– بالىقتاردىڭ قانداي تۇرلەرى بار، ولاردىڭ سانى قانشا؟
– جالپى، قازاقستاندا 130-عا جۋىق بالىق ءتۇرى تاراعان. بىراق باسسەينگە بايلانىستى ءار ايماقتا بالىق تۇرلەرى سان الۋان. ءبىزدىڭ جەكە كومپانيامىزدا وسىرىلەتىن بالىقتىڭ تۇرىنە كەلسەك، مۇندا باعالى بالىقتار وسىرىلەدى. ءبىرىنشى كەزەكتە بەكىرە تۇقىمداس بالىقتارى. ونىڭ بەس ءتۇرى بار جانە ولار گيبريدتى فورمالار. تازا تۇرلەردەن ورىس بەكىرەسى، ءسىبىر بەكىرەسى. سۇيرىك گيبريدتى فورمالارعا ورىس بەكىرەسى مەن ءسىبىر بەكىرەسىنىڭ بۋدانى، ياعني رولەكتى اتاۋعا بولادى. سونداي-اق قورتپا (بەلۋگا) مەن سۇيرىكتىڭ بۋدانى «بەستەر» دەپ اتالادى. ەكى گيبريدتى فورما.
2022 جىلدان بەرى ۇلكەن جوبانىڭ باستاماسى رەتىندە جويىلىپ بارا جاتقان بالىق ءتۇرىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جانە جانداندىرۋ ماقساتىندا قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا ەنگەن، سىر ءوڭىرىنىڭ – ارال بەكىرەسىن ءوسىرىپ جاتىرمىز. ول ءۇشىن ۇكىمەتتەن ارنايى قاۋلى شىعارتىپ، رۇقسات الدىق.
– بالىقتاردى جانە ولاردىڭ جەمىن قايدان الاسىز؟
– بالىقتاردى ەشقايدان ساتىپ المايمىز، قايتا باسقا شارۋاشىلىقتارعا ساتامىز. ءبىرىنشى كەزەكتە ەلىمىزگە، سوسىن كورشىلەس قىرعىزستان مەن وزبەكستانعا ءتىرى كۇيىندە ەكسپورتتايمىز. كوپ جاعدايدا بالىق وتىرعىزۋ ماتەريالى (رىبوپوسادوچنىە ماتەريالى), ياعني شاباقتاردى ساتامىز. بىزدەن ساتىپ العان ءىرىلى-ۇساقتى شارۋاشىلىقتار ونى ءارى قاراي تاۋاردى بالىققا دەيىن وسىرەدى. ولاردى شىعارۋ ءۇشىن بۇكىل انالىق بالىقتاردىڭ ءۇيىرى، ەرەسەك انالىقتار شارۋاشىلىعىمىزدا تىرشىلىك ەتەدى. بۇل – ارتىقشىلىعىمىز.
فورەل بالىقتارعا ەۋروپالىق بالىقتىڭ جەمىن ساتىپ الامىز، يمپورتتايمىز. سەبەبى، ەلىمىزدە ولارعا سايكەس ساپالى قۇندى ازىق ازىرگە وندىرىلمەيدى.
– ەلىمىزدە بالىق شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىندارمەن تəجىريبە الماسىپ تۇراسىز با، بولسا ولار كىمدەر؟
– ءبىزدىڭ شارۋاشىلىق 1962 جىلى قۇرىلعان. بيىل 61-جىلدىعى بولادى. سوندىقتان قازاقستانداعى ەڭ ۇلكەن شارۋاشىلىقتاردىڭ ءبىرى دەپ ايتا الامىن. كەرىسىنشە، كەيىننەن اشىلعان ۇساق شارۋاشىلىقتار ءبىزدىڭ شارۋاشىلىعىمىزدان تاجىريبە الادى. ولارعا تەلەفون جانە الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى تاجىريبەمىزبەن ءبولىسىپ وتىرامىز. كەيبىر جاندار شارۋاشىلىعىمىزدان پراكتيكالىق ساباقتار الىپ كەتەدى.
ال ءبىز شەتەلدەردەن ۇيرەنەمىز. ويتكەنى بالىق شارۋاشىلىعى سالاسىندا ەۋروپا وق بويى وزىق تۇر. بيىل ەۋروپادا جانە وزبەكستاندا بولدىم. ولاردىڭ تاجىريبەسى مەن ءوندىرىسىن كوزىممەن كورىپ، شارۋاشىلىعىمىزدا كەيبىر وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىپ، پايدالى ءارى جاڭا تىڭ تەحنولوگيالارىن قولدانىپ جاتىرمىز.
– بۇل شارۋاشىلىقتىڭ قانداي قيىندىعى مەن قىزىقتارى بار؟
– بالىق شارۋاشىلىعى – مەنىڭ سۇيىكتى ماماندىعىم. تاڭداعان ومىرلىك جولىم بولعاندىقتان، بۇل سالادا 15 جىل قىزمەت ەتىپ كەلەمىن. سوندىقتان ماماندىعىمدى باسقا كاسىپكە ايىرباستامايمىن. باسقاشا ايتقاندا، «بالىق شارۋاشىلىعىنىڭ فاناتىمىن» دەسەم بولادى، ياعني قىزىعۋشىلىعىم مول.
جالپى، بالىق شارۋاشىلىعىنىڭ قيىندىعى – كۇننىڭ ىستىق-سۋىعىنا قاراماي، جىلدىڭ قاي مەزگىلى بولماسىن سۋدا قولمەن جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل – كاسىپتىڭ نەگىزگى قيىندىقتارى. بۇدان باسقا دا قيىندىقتار بار. مىسالى، زاڭناما اياسىندا كورىنبەيتىن كەلەڭسىز كەدەرگىلەر سەكىلدى.
ايتالىق، مال جانە ەگىن شارۋاشىلىعى سالاسىندا مەملەكەتتەن قارجىلاي قولداۋلار بولادى، ال بالىق شارۋاشىلىعىندا ءىس جۇزىندە ونداي قولداۋعا يە بولعان ادامدار جوقتىڭ قاسى. بىرەن-ساران بولماسا، قاراپايىم ازاماتتارعا قولجەتىمسىز. سوندىقتان ازىرگە بۇل شارۋاشىلىقتىڭ شىعىنى كوپ، پايداسى ازىراق بولىپ تۇر. ويتكەنى نارىقتا بروكونەرلىك بالىق بەلەڭ الىپ تۇرعان كەزدە قولدان ءوسىرىپ، قىمبات جەم بەرگەن بالىقتار باسەكەگە تۇسۋگە دايىن ەمەس. ال باسەكەگە تۇسپەگەن دۇنيە ءوز باعاسىنان تومەن ساۋدالانسا، كاسىپكە دە كەرى اسەرىن تيگىزىپ، كوپتەگەن كاسىپكەرلەردىڭ بۇل سالادان كەتۋىنە ءماجبۇر بولادى.
– مەيرامبەك جالعاسبەكۇلى، الدا قانداي جوسپارلارىڭىز بار؟
– مەكتەپتەگى ۇستازىمىز ۇلى ماقسات قويۋدى ۇيرەتكەن ەدى… شارۋاشىلىعىمىز دامىپ، حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرىلسە بيىلدان باستاپ جاڭادان بالىق شارۋاشىلىعىنا كەلگەن كاسىپكەرلەردى ۇيرەتۋ ماقساتىندا بالىقبەگىلەرگە ارنالعان ءتالىم بەرۋ قىسقا كۋرستارىن اشۋ جوسپارىمدا بار.
ەڭ ۇلكەن ارمانىم ءارى جوبامنىڭ ءبىرى – قازاقستاندا جويىلىپ بارا جاتقان ارال-سىرداريا سۋ الابىندا بۇدان 55 جىل بۇرىن جويىلىپ كەتكەن ارال بەكىرەسىن ساقتاپ قالۋ، كوبەيتۋ جانە ونى قازاقتىڭ برەندى رەتىندە الەمگە تانىتۋ، پاش ەتۋ. جوسپارىم – ارال بەكىرەسى ارقىلى قازاقتىڭ بالىق شارۋاشىلىعىن الەمگە تانىتىپ، شەتەلمەن وتە تىعىز بايلانىس جاساۋ.
ون ەكى مۇشەڭ ساۋ، اقىل-ەسىڭ دۇرىس، كامەلەت جاسقا تولدىڭ با – ەڭبەك ەتۋ قاجەت. ءتورت بالام سونى كورىپ وسسە، ولار دا ەڭبەككە جاقىن بولادى. ولاردى ەرتە جاستان باستاپ ەڭبەككە باۋلىپ كەلەمىن…
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان س. كاكىمجان
