– Meirambek Jalǧasbekūly, balyq şaruaşylyǧy mamandyǧyŋyz ba, əlde atadan qalǧan otbasylyq süiıktı ıs pe?
– Balyq şaruaşylyǧy mamandyǧyn 2008 jyly Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınde bıtırdım. Keiın, 2011 jyly «Balyq şaruaşylyǧy» mamandyǧy boiynşa magistraturany, al 2019 jyly bılımımdı ärı qarai jalǧastyryp, PhD tämamdadym. Sondai-aq şetelde, iaǧni Chehiiada taǧylymdamadan (täjıribe) öttım.
Menıŋ balyq ösıru mamandyǧyma süiıspenşılıgımdı oiatqan – menıŋ atam. Jalpy balyq degen dünienı özımnen bölıp qarai almaimyn. Ol mamandyqqa jüregımmen, jan-tänımmen berılgenmın.
– Balyq şaruaşylyǧyn qaşan bastadyŋyz, qanşa uaqyttan berı ainalysyp kelesız?
– Qazaqstanda balyq resursy öte köp. Eldıŋ ekonomikalyq damuynda balyq şaruaşylyǧynyŋ alar orny erekşe. 2008 jyly oquymdy tämamdaǧan soŋ mamandyǧym boiynşa balyq şaruaşylyǧy salasynda ūzaq jyldar boiy qyzmet etıp kelemın.
Soŋǧy üş jyldande osy saladaǧy jeke käsıp retınde jūmysymdy jalǧastyryp kelemın. Qazaqstandaǧy eŋ ülken şaruaşylyqtyŋ bırı sanalatyn Almaty oblysynyŋ Eŋbekşıqazaq audanynda ornalasqan balyq ösıru kompaniiasy direktorynyŋ orynbasary jäne bas tehnolog qyzmetın atqaryp jürmın.
– Balyqtardyŋ qandai türlerı bar, olardyŋ sany qanşa?
– Jalpy, Qazaqstanda 130-ǧa juyq balyq türı taraǧan. Bıraq basseinge bailanysty är aimaqta balyq türlerı san aluan. Bızdıŋ jeke kompaniiamyzda ösırıletın balyqtyŋ türıne kelsek, mūnda baǧaly balyqtar ösırıledı. Bırınşı kezekte bekıre tūqymdas balyqtary. Onyŋ bes türı bar jäne olar gibridtı formalar. Taza türlerden orys bekıresı, Sıbır bekıresı. Süirık gibridtı formalarǧa orys bekıresı men Sıbır bekıresınıŋ budany, iaǧni rolektı atauǧa bolady. Sondai-aq qortpa (beluga) men süirıktıŋ budany «bester» dep atalady. Ekı gibridtı forma.
2022 jyldan berı ülken jobanyŋ bastamasy retınde joiylyp bara jatqan balyq türın qaita qalpyna keltıru jäne jandandyru maqsatynda Qazaqstannyŋ Qyzyl kıtabyna engen, Syr öŋırınıŋ – Aral bekıresın ösırıp jatyrmyz. Ol üşın Ükımetten arnaiy qauly şyǧartyp, rūqsat aldyq.
– Balyqtardy jäne olardyŋ jemın qaidan alasyz?
– Balyqtardy eşqaidan satyp almaimyz, qaita basqa şaruaşylyqtarǧa satamyz. Bırınşı kezekte elımızge, sosyn körşıles Qyrǧyzstan men Özbekstanǧa tırı küiınde eksporttaimyz. Köp jaǧdaida balyq otyrǧyzu materialy (ryboposadochnye materialy), iaǧni şabaqtardy satamyz. Bızden satyp alǧan ırılı-ūsaqty şaruaşylyqtar ony ärı qarai tauardy balyqqa deiın ösıredı. Olardy şyǧaru üşın bükıl analyq balyqtardyŋ üiırı, eresek analyqtar şaruaşylyǧymyzda tırşılık etedı. Būl – artyqşylyǧymyz.
Forel balyqtarǧa europalyq balyqtyŋ jemın satyp alamyz, importtaimyz. Sebebı, elımızde olarǧa säikes sapaly qūndy azyq äzırge öndırılmeidı.
– Elımızde balyq şaruaşylyǧymen ainalysatyndarmen təjıribe almasyp tūrasyz ba, bolsa olar kımder?
– Bızdıŋ şaruaşylyq 1962 jyly qūrylǧan. Biyl 61-jyldyǧy bolady. Sondyqtan Qazaqstandaǧy eŋ ülken şaruaşylyqtardyŋ bırı dep aita alamyn. Kerısınşe, keiınnen aşylǧan ūsaq şaruaşylyqtar bızdıŋ şaruaşylyǧymyzdan täjıribe alady. Olarǧa telefon jäne äleumettık jelıler arqyly täjıribemızben bölısıp otyramyz. Keibır jandar şaruaşylyǧymyzdan praktikalyq sabaqtar alyp ketedı.
Al bız şetelderden üirenemız. Öitkenı balyq şaruaşylyǧy salasynda Europa oq boiy ozyq tūr. Biyl Europada jäne Özbekstanda boldym. Olardyŋ täjıribesı men öndırısın közımmen körıp, şaruaşylyǧymyzda keibır özgerıster men tolyqtyrular engızıp, paidaly ärı jaŋa tyŋ tehnologiialaryn qoldanyp jatyrmyz.
– Būl şaruaşylyqtyŋ qandai qiyndyǧy men qyzyqtary bar?
– Balyq şaruaşylyǧy – menıŋ süiıktı mamandyǧym. Taŋdaǧan ömırlık jolym bolǧandyqtan, būl salada 15 jyl qyzmet etıp kelemın. Sondyqtan mamandyǧymdy basqa käsıpke aiyrbastamaimyn. Basqaşa aitqanda, «balyq şaruaşylyǧynyŋ fanatymyn» desem bolady, iaǧni qyzyǧuşylyǧym mol.
Jalpy, balyq şaruaşylyǧynyŋ qiyndyǧy – künnıŋ ystyq-suyǧyna qaramai, jyldyŋ qai mezgılı bolmasyn suda qolmen jūmys ısteuge tura keledı. Būl – käsıptıŋ negızgı qiyndyqtary. Būdan basqa da qiyndyqtar bar. Mysaly, zaŋnama aiasynda körınbeitın keleŋsız kedergıler sekıldı.
Aitalyq, mal jäne egın şaruaşylyǧy salasynda memleketten qarjylai qoldaular bolady, al balyq şaruaşylyǧynda ıs jüzınde ondai qoldauǧa ie bolǧan adamdar joqtyŋ qasy. Bıren-saran bolmasa, qarapaiym azamattarǧa qoljetımsız. Sondyqtan äzırge būl şaruaşylyqtyŋ şyǧyny köp, paidasy azyraq bolyp tūr. Öitkenı naryqta brokonerlık balyq beleŋ alyp tūrǧan kezde qoldan ösırıp, qymbat jem bergen balyqtar bäsekege tüsuge daiyn emes. Al bäsekege tüspegen dünie öz baǧasynan tömen saudalansa, käsıpke de kerı äserın tigızıp, köptegen käsıpkerlerdıŋ būl saladan ketuıne mäjbür bolady.
– Meirambek Jalǧasbekūly, alda qandai josparlaryŋyz bar?
– Mekteptegı ūstazymyz ūly maqsat qoiudy üiretken edı… Şaruaşylyǧymyz damyp, halyqaralyq deŋgeige köterılse biyldan bastap jaŋadan balyq şaruaşylyǧyna kelgen käsıpkerlerdı üiretu maqsatynda balyqbegılerge arnalǧan tälım beru qysqa kurstaryn aşu josparymda bar.
Eŋ ülken armanym ärı jobamnyŋ bırı – Qazaqstanda joiylyp bara jatqan Aral-Syrdariia su alabynda būdan 55 jyl būryn joiylyp ketken Aral bekıresın saqtap qalu, köbeitu jäne ony qazaqtyŋ brendı retınde älemge tanytu, paş etu. Josparym – Aral bekıresı arqyly qazaqtyŋ balyq şaruaşylyǧyn älemge tanytyp, şetelmen öte tyǧyz bailanys jasau.
On ekı müşeŋ sau, aqyl-esıŋ dūrys, kämelet jasqa toldyŋ ba – eŋbek etu qajet. Tört balam sony körıp össe, olar da eŋbekke jaqyn bolady. Olardy erte jastan bastap eŋbekke baulyp kelemın…
– Äŋgımeŋızge raqmet!
Sūhbattasqan S. KÄKIMJAN
