«وتكەننىڭ پارقىن تانىماي تۇرىپ، بۇگىن مەن بولاشاقتى دۇرىس باجايلاۋعا بولمايدى». اقسەلەۋ سەيدەمبەكوۆ.
كىشى ءجۇزدىڭ جەتىرۋ رۋلار بىرلەستىگىنە قاتىستى بيلىك تامادا بولار، باتىرلىق تابىندا بولار، پىرلىك كەرەيتتە بولار، اقىندىق پەن جىراۋلىق كەردەرىدە بولار، رامادان مەن تىلەۋدە اڭشىلىق بولار" -دەگەن بابالارىمىز. قازاقتىڭ كىشى ءجۇزىنىڭ جەتىرۋ قۇرامىنا كىرەتىن كەرەيت رۋىنان زامانىندا نەبىر ابىزدار، اۋليە-امبە، احۋندار شىققان. كەرەيت رۋىن «جەتى ولىككە جان بەرگەن»، ال ونىڭ ءبىر تارماعىن كەرەيت قوجا، كىشى ءجۇزدىڭ قوجاسى دەپ جاتادى.وسى ۇعىمداردىڭ بارلىعى وسى قوجا كەرەيت اتالىعىنان شىققان ءۇش جۇزگە ءپىر بولعان سوپى-ءازيز جادىكۇلى مۇسىرالىمەن، ونىڭ ۇلى قوسىم ۇلىمەن تىكەلەي بايلانىستى. جالپى ءمۇسىرالى بابا تۋرالى باق-تاردا، الەۋمەتتىك جەلىلەردە كوپتەگەن ماقالالار جاريالاندى، بىراق بۇل ماقالالار حالىق اۋزىندا اتادان بالاعا قالدىرىلعان حالىق اۋزىندا ساقتالعان اڭگىمەلەر جەلىسىمەن ءوربىدى.
بۇگىنگى ماقالامدا قوسىم قوجا بابامىز تۋرالى بۇرىن جاريالانباعان تىڭ دەرەكتەردى جاريالاۋدى ءجون كوردىم. قازىرگى قازاق تاريحىنىڭ جاڭا جاس تولقىن تاريحشى-زەرتتەۋشى راديك تەمىرعاليەۆ قاراعاندىلىق باۋىرىمنىڭ «تامعا قازاق رۋلارىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە (الماتى، «MELOMAN Publishing»، 2023) كەرەيت رۋى مەن ول رۋدان شىققان تاريحي تۇلعالارعا قاتىستى ءبىرشاما دەرەكتەر جاريالانعان.
بۇل ەڭبەكتەگى دەرەكتەرگە سايكەس شىڭعىس حان زامانىندا مىقتى، بەلگىلى، ىرگەلى، سانى كوپ ەل بولىپ سانالعان كەرەيتتەردىڭ جارىقشاعى، ءبىر بولىگىنىڭ نوعاي ورداسى ىدىراعاننان كەيىن قازاق حالقى قۇرامىنا قوسىلعاندىعى بەلگىلى (ترەپالوۆ ۆ. نوعاي ورداسىنىڭ تاريحى. قازان. «قازان جىلجىمايتىن مۇلىك» باسپا ءۇيى. 2016.س.477). شەجىرەگە سايكەس كەرەيت رۋىنىڭ تاريحى رۋعا ۇران بولعان اقساقالدان باستاۋ الادى. 1701 جىلى رەسەي يمپەرياسىندا رەمەزوۆپەن سىزىلعان كارتادا قازىرگى اقتوبە وبلىسى اۋماعىندا اقساقال يەلىگى كورسەتىلگەن. اۆتوردىڭ پىكىرى بويىنشا ول جەر قازاقتىڭ كەرەيت رۋىنا تيەسىلى بولعان (سابيتوۆ ج. حVI-حVII عاسىرلارداعى قازاقتار مەن قازاق حاندىعىنىڭ تاريحي كارتاسى.مەملەكەت تاريحى-يستوريا گوسۋدارستۆا. No3 2016 س.42-43).
زامانداستارى مەن ۇرپاقتارى الدىندا حVII عاسىردىڭ ەكىنشىجارتىسىندا كەرەيت رۋىن قۇرۋشى، رۋدىڭ باستاماسى بولعان اقساقالدان ەل الدىنداعى ابىرويى مەن اتاعى جاعىنان اسىپ كەتپەگەنمەن ونىمەن ءبىر قاتاردا تۇرعان كىشى ءجۇزدىڭ رۋحاني باسشىسى، ءپىرى جادىكۇلى ءمۇسىرالىنىڭ اتى بۇكىل قازاق دالاسىنا بەلگىلى. شىندىعىندا ءمۇسىرالى بابامىز كىشى ءجۇزدىڭ ەمەس، بۇكىل قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ ءپىرى، رۋحاني كوشباسشىسى ەدى. ول تۋرالى حالىق اۋزىندا ادام بالاسى سەنبەيتىن ەرتەگىگە ۇقساس اڭىزدار ساقتالعان. ونىڭ ءۇش جۇزدەن جينالعان اۋليە-امبە، كورىپكەلدەر اراسىندا تۇركىستاندا وتكىزىلگەن سىناقتا جەتى ولىكتى ءتىرىلتىپ، جۇرتتى شۋلاتقانىنىڭ ءوزى نە تۇرادى...ارينە قازىرگى عىلىم بويىنشا ولگەن ادامدى قايتا ءتىرىلتۋ مۇمكىن ەمەس، مۇمكىن بابامىز ولەيىن دەپ جاتىرعان ادامداردى ءتىرىلتىپ، ەل ەسىندە قالعان بولار...باستىسى ءمۇسىرالىنىڭ ادام ويىنا كەلمەيتىن، ادام سەنبەيتىن تاڭ قالارلىق نارسەلەردى ىستەۋمەن حالىق ەسىندە قالعان جانە ونىڭ اۋليەلىك قاسيەتىنە سەنگەن. سوندىقتان دا ءمۇسىرالى، ونىڭ ۇلى قوسىم قوجالاردىڭ ۇرپاقتارى حالىق اراسىندا قوجا اتاندى. قارا حالىقتىڭ اقسۇيەك اتانۋى قازاق حالقى تاريحىندا سيرەك كەزدەسەتىن جايت. بۇل كەرەيتتەردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ ۇرپاققا قوجا اتانىپ كەتۋىنە نەگىز بولدى.
1731 جىلى ابىلقايىر حان باستاعان كىشى ءجۇز وكىلدەرى رەسەي يمپەراتورى اننا يوانن قىزىنا قاراماعىنا كىرىپ، ادال بولۋعا انت بەردى. كەرەيت رۋىنان بۇل شاراعا قاتىسىپ، انت بەرگەندەر ىشىندە ءمۇسىرالى قوجا ۇلى شۇكىرالى قوجانىڭ بولعاندىعى رەسمي قۇجاتتاردا تىركەلگەن. بىراق، اۆتوردىڭ كورسەتۋى بويىنشا بۇدان ءارى ءمۇسىرالى ۇرپاقتارى وزدەرىنە بەلگىلى سەبەپتەرمەن ا.تەۆكەلەۆ باستاعان قازاق ەلىنە اعىلا باستاعان رەسەي بيلىگى وكىلدەرىمەن كەزدەسۋدەن، رەسەي الدىندا بوداندىققا اپاراتىن بىرلەسكەن ءىس-شارالاردان وزدەرىن اۋلاق ۇستاعان. بۇل رەسەي جاعىنىڭ حابارلاما، باياناتتارىندا كەرەيتتتەر تۋرالى دەرەكتەردىڭ كوپ جيناقتالماعانىمەن دالەلدەنەدى.
قوسىم قوجا ءمۇسىرالى قوجادان كەيىن كىشى ءجۇزدىڭ ءپىرى بولدى. نۇرالى حاننىڭ حاتشىسى المۇحامەت رەسەي بيلىك وكىلدەرىنە جازعان حاتىندا ول تۋرالى:«...ءوز ەلىندە ءمۇسىرالى قوجا ۇلى قوسىم قوجا سوزىنە بەرىك كىسى جانە ونىڭ اقىل-كەڭەستەرى سالماقتى» دەپ كورسەتەدى.1748 جىلدىڭ كۇزىندە سۇلتان نۇرالىنىڭ حان بولىپ سايلانعان قۇرىلتايىندا قوسىم قوجا ابىلقايىر حاننىڭ وتباسىن قولدادى (حVI-حVIII ع.ع. قازاق-ورىس قارىم- قاتىناستارى.قۇجاتتار جيناعى، الما-اتا،1961.426ب). الايدا، ابىلقايىر حان ۇرپاعىن قولداپ، قۇرىلتايعا قاتىسقان قوسىم قوجا رەسەي يمپەراتورى ەليزاۆەتاعا نۇرالى سۇلتاندى حان قىلىپ بەكىتۋ تۋرالى جازىلعان حاتقا قول قويۋدان باس تارتادى. ءمۇسىرالى قوجانىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قازاق قوعامىنداعى بەدەلدىگىن نۇرالى حاننىڭ ا.تەۆكەلەۆكە جازعان حاتىنان بايقاۋعا بولادى. حان:«...قوسىم قوجانىڭ اعاسى ساۋرانباي قازا بولدى، ونىڭ مۇردەسى جەرلەۋگە تۇركىستانعا جونەلتىلدى (قازاق بيلەۋشى ەليتاسىنىڭ ەپيستوليارلىق مۇراسى. 1675-1821 ج.ج. الماتى، «ابدي كومپانياسى» اق، 2014 س.47). ساۋرانباي قوجانىڭ مۇردەسىن تۇركىستانعا قوجا احمەت ياسساۋي كەشەنىنە جەرلەۋگە حاننىڭ ءوزى كوشتى باسقارىپ بارعان. بىراق، اۆتوردىڭ كورسەتۋى بويىنشا وسى شارادان كەيىن نۇرالى حان مەن قوسىم قوجا شەگىسىپ قالعان.
1753 جىلى ەكى حان اۋلەتى، ابىلقايىر حان ۇلدارى مەن باتىر حان، ونىڭۇلى حيۋا حانى قايىپ حان اراسىنداعى بۇرىڭعى باقتالاستىق قايتا تۇتانادى. سول جىلدىڭ تامىز ايىندا قوسىم قوجا ساۋرانباي اعاسىنا اس بەرەدى.قازاقتا اس پەن تويلاردى ءارتۇرلى ماسەلەلەر بويىنشا كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ الاڭىنا پايدالانعانى بەلگىلى. قوسىم قوجا سول استا جاۋلاسقان ەكى حان اۋلەتتەرىن تاتۋلاستىرۋدى ويلايدى. بىراق، اسقا تەك باتىر حان كەلەدى، ال نۇرالى حان بىرنەشە رەت شاقىرىلعانىنا قاراماستان اسقا كەلمەيدى (ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ ۆ.ۆ. ابىلقايىر حاننىڭ قازاسىنان كەيىنگى رەسەيدىڭ ورتالىق ازيامەن قارىم-قاتىناسى.قىرعىز-قايساقتار تۋرالى تاريحي دەرەكتەر. 1748-1765 ج.ج. بوكەي ورداسىنا 200 جىل. 6 تومدىق كىتاپتىڭ 1 كىتابى.الماتى.ولكە، 2001.س. 111).
25 تامىزدا نۇرالى حان حيۋا حاندىعىنا سوعىس جاريالاپ رەسەي بيلىگىنەن 10 مىڭ سولدات پەن زەڭبىرەكتەر سۇراپ، حيۋا حاندىعىن 1 كۇندە جاۋلاپ الاتىندىعىن حابارلايدى (جوعارىداعى ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ ۆ.ۆ.ەڭبەگى). ارينە قازاق حاندارىنىڭ رەسەيگە اسكەري كۇش سۇراعان باسقا وتىنىشتەرى سياقتى بۇل ءوتىنىش تە اياقسىز قالادى. بىراق، جوسپارلارىندا حيۋا حاندىعىن جاۋلاپ الۋ بۇرىننان بار جانە جاڭا مەملەكەتتى باقىلاۋ ءۇشىن قايىپ حاندى وزدەرىنىڭ ايتقانىنان شىقپايتىن ابىلقايىر حان ۇرپاقتارىمەن اۋىستىرۋ رەسەي بيلىگىن ويلاندىرىپ تاستايدى. 1755 جىلى رەسەي ۇكىمەتى نۇرالى حان مەن ونىڭ اعايىندارىنا حيۋا حاندىعىن ءوز كۇشتەرىمەن جاۋلاپ الۋىن قولدايتىنىن حابارلايدى. ەرالى سۇلتاننىڭ ءوزىنىڭ تۇتقىنعا تۇسكەن كۇندە رەسەي تاراپىنان ونى قۇتقارۋعا ءىس- شارالار قابىلداناتىن بولسا حيۋاعا قارسى سوعىسقا دايىن ەكەندىگىن ەستىگەن رەسەي بيلىگى وعان كەلىسىمىن بەرەدى. رەسەي يمپەرياسى ابىلقايىر حاننىڭ ۇلدارىنىڭ حيۋانى باعىندىرعاننان كەيىن ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىقتان كوپ ۇتاتىن ەدى.الايدا، بۇل اسكەري شارا باستالماي جاتىپ اياقتالادى. ورىنبوردان كىشى ءجۇز ورداسىنا جىبەرىلگەن كاپيتان كنياز ماكسيۋتوۆتىڭ حابارلاۋىنشا نۇرالى حان مەن ونىڭ اعايىندارىنىڭ حيۋاعا سوعىس اشۋ ءۇشىن شاقىرعان حالىق جىيىنى تاراپىنان قولداۋ تاپقانمەن باتا سۇراي بارعان ءبىر اۋليە قوجا سوعىس قيمىلدارىنا قاتاڭ تۇردە تىيىم سالعان. بەلگىلى رەسەي مەملەكەتتىك قايراتكەرى، سەناتور، تاريحشى، جازۋشى، ەتنوگراف. ا.لەۆشين: «...ولار (قازاقتار اۆت.ح.ق.) قوجانىڭ ايتقانىن ىستەپ، سوعىس اشۋ ويىنان باس تارتقان (ا.لەۆشين.قازاق-قىرعىز نەمەسە قىرعىز-قايساق وردالارى مەن دالانىڭ سيپاتتاماسى. الماتى: سانات، 1996.س 228).
ا.لەۆشيننىڭ اتىن كورسەتپەگەن قوجاسىنىڭ قوسىم قوجا ەكەنىنە ەشكىم كۇماندانبايتىن شىعار. ويتكەنى، دەرەكتەرگە سايكەس ول كەزدە قوسىم قوجابۇل دۇنيەدە بار جانە كىشى جۇزدە ءپىر، قوجا ءرولىن اتقارعان، باسقا كىسىلەر تۋرالى ايتىلمايدى. قوسىم قوجا بابامىز ەكى حان اۋلەتتەرىن تاتۋلاستىرا المادى.بىراق، ءوزىنىڭ حالىق الدىنداعى ابىرويىنىڭ ارقاسىندا ءبىر ءوزى، ەكى باۋىر، مۇسىلمان حالقىنىڭ قاندارىنىڭ توگىلۋىنە جول بەرمەي رەسەي ۇكىمەتىنىڭ كىشى ءجۇز حاندىعىن كورشى حاندىققا سوعىس اشىپ، ايداپ سالۋ جوسپارىن جۇزەگە اسىرماي تاستادى. ارمەن قاراي نۇرالى حان مەن قوسىم قوجا اراسىنداعى كيكىلجىڭ اياقتالماي، شيەلىنىسە تۇسەدى. سول 1755 جىلى رەسەي پاتشاسىنا قارسى ءساتسىز كۇرەستەن كەيىن قازاق جەرىنە جازادان قاشىپ ونداعان مىڭ باشقۇرت كوتەرىلىسشىلەرى پانا سۇراپ كەلەدى. قازاقتىڭ تابىن، تاما، جاعالبايلى رۋىنىڭ ادامدارى وزدەرىنە باسپانا، كومەك سۇراپ كەلگەن باشقۇرت حالقى قۇرامىنداعى تابىن، تاما، جاعالبايلىلارعا ارا ءتۇسىپ، رەسەيدىڭ تالاپ ەتۋىمەن كەلگەن حان ساربازدارىنا ولاردى بەرۋدەن باس تارتادى. بىراق، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى كەيىن ءبارىبىر حان قۇرىعىنا ىلىنەدى. ەستەكتەردىڭ سول ۇرپاقتارى قازىر ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرىندە تۇرىپ جاتىر. نۇرالى حان ساربازدارى سول باشقۇرتتار مەن ولارعا باسپانا بەرگەن جەتىرۋ قازاقتارىن شابۋىلعا ۇشىراتتى. حاننىڭ بۇل ارەكەتى قوسىم قوجا تاراپىنان قارسىلىققا ۇشىرادى. ءپىر: «...بۇل ەستەكتەر (باشقۇرتتاردى قازاقتار سولاي اتاعان. اۆت.ح.ق.) ءبىزدىڭ قانداستار، مۇسىلماندار، ورىستاردىڭ ولاردا قانداي شارۋاسى بار. بۇل ەستەكتەردىڭ بىرەۋىن دە ءبىز جاۋعا بەرمەيمىز.حيۋا، بۇقارا، تۇركىمەن مەن قاراقالپاقتار ماعان قاراستى ءوڭىر، ولاردا التى سان رۋلار بولدى. ءبىز نەگە قازاق جەرىنە اللا جىبەرگەن قالماقتاردى، قاراقالپاقتاردى، تۇركىمەندەر مەن ەستەكتەردى ولارعا بەرۋىمىز كەرەك؟-دەپ جىيىنعا قاتىسىپ وتىرعان اعايىندارعا قاراپ: بۇل ەستەكتەردى توناماڭدار، ولتىرمەڭدەر، قۇدالاۋشىلارعا تاپسىرماڭدار-, ەگەردە ولارعا تاپسىرساڭدار، وندا يمانسىز بولاسىڭدار" دەگەن. بىراق، قوسىم قوجا بۇل جولى رەسەي بيلىگىنىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋعا جان تانىمەن كىرىسكەن نۇرالى حاندى توقتاتا المادى. قوسىم قوجانىڭ حيۋامەن سوعىسقا قارسى شىعۋى، باشقۇرتتارعا ارا ءتۇسۋى ونىڭ بيلىككە ساياساتىنىڭ، كوزقاراسىنىڭ قانداي ەكەنىن بىلدىرەدى. ونىڭ ارەكەتتەرىنە كەڭەس ۇكىمەتى «پانتيۋركيزم»، «پانيسلاميزم» يدەياسىن قولداۋشى، جاقتاۋشى دەپ باعا بەرەتىن ەدى.ءپىردىڭ باۋىر حالىقتار تۇرىپ جاتىرعان ورتالىق ازيانى وزىنە قاراستى ءوڭىر دەپ جاريالاۋىنا قاراعاندا ونىڭ سول اۋماقتا بەلگىلى بولعاندىعىن جانە ءدىني ۇيىمدار اراسىندا ابىرويلى ەكەنىن بىلدىرسە كەرەك. مۇسىلمان ەلدەرىندە ۇيىڭە قوناققا كەلگەن نەمەسە باسپانا، كومەك سۇراپ كەلگەن ادامدى كەك الۋ ءۇشىن قۋدالاپ كەلگەن ادامدارعا بەرمەۋ، قوناق ۇيىڭدە، سول اۋىلدا بولعان كەزدە ونىڭ باسىنان شاش تۇسىرمەۋ، قورعاۋ سياقتى جازىلماعان زاڭ ساقتالعان. قوناق ۇيىڭنەڭ، اۋىلدان شىققاسىن ارمەن قاراي ونىڭ ومىرىنە ءۇي يەسى جاۋاپ بەرمەيتىن بولعان. اۆتوردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا قوسىم قوجامەن ءتىل تابىسا الماعان نۇرالى حان كەيىن ونىڭ بالالارىن وزىنە جاقىنداتا العان. 1770 جىلى نۇرالى حاننىڭ ەكاتەرينا II-گە جازعان حاتىندا: «نامدۇت-قوسىم قوجانىڭ ۇلدارى سادىر قوجا مەن بەكقوجا وزىنە جاقىن ادامدار» (قازاق بيلەۋشى ەليتاسىنىڭ ەپيستوليارلىق مۇراسى 1675-1821 ج.ج. الماتى، «ابدي كومپانياسى» اق، 2014 س.188). بۇل جەردە قوسىم قوجانىڭ اعاسى رەتىندە كورسەتىلگەن نامدۇت ەسىمى باسقا دەرەكتەردە كەزدەسپەيدى.1771 جىلى نۇرالى حان گەنەرال-مايور رەينسدورپقا ارناپ جازعان حاتىندا قوسىم قوجانىڭ تاعى ءبىر ۇلى ابزال قوجانىڭ اتىن اتاعان (قازاق بيلەۋشى ەليتاسىنىڭ ەپيستوليارلىق مۇراسى 1675-1821 ج.ج. الماتى، «ابدي كومپانياسى» اق، 2014 س.188). كەرەيت شەجىرەسىندە ونىڭ ەسىمى ءابجال دەپ كورسەتىلگەن (ۇسەنباەۆ ت. الشىن شەجىرەسى.تۇمار، 2003.س.40. كەيىنگى زەرتتەۋلەردە ول حIح- عاسىرداعى قازاقتىڭ ءپىرى بولعان ابدىجالەل (ابدۋل-جاليل دەپ كورسەتىلگەن). الايدا، شەجىرەلەردە ءمۇسىرالى مەن قوسىم قوجا بابالاردىڭ ەسىمدەرى كورسەتىلمەيدى، ولار قوراسان قوجا ۇرپاقتارى رەتىندە كورسەتىلگەن.
ر.تەمىرعاليەۆ كىتابىندتا ءمۇسىرالى مەن قوسىم قوجا بابالارىمىزدان باسقا كەريت رۋى تۋرالى باسقا دا بىرقاتار دەرەكتەر بەرىلگەن. اۆتوردىڭ پىكىرىنشە كەرەيتتەردىڭ 300 وتباسىسى سىر وزەنى مەن ارال تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا، بارسۇق مەكەنى جانىندا كوشىپ جۇرگەن (1785-1828 ج.ج. قازاق سسر تاريحى. 4 توم، كسرو عىلىم اكادەمياسى.موسكۆا-لەنينگراد 1940.س. 188). بەلگىلى رەسەي اسكەري توپوگرافى، گەنەرال-لەيتەنانت ي.بلارامبەرگتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا 12 بولىمنەن تۇراتىن كەرەيت رۋىنىڭ قىستاۋلارى سىرداريا، قۋاڭداريا وزەندەرى مەن ارعىنقالعان مەكەنى اراسىندا، جازعى جايلاۋ باعىتى ترويتسكگە دەيىن سوزىلعان (ي.بلارامبەرگ. ورىنبورعا قاراستى جايىقتىڭ ارعى بەتى(كىشى وردا.قىرعىز-قايساق جەرى. 3 ءبولىم. 1848.س.88.وسى دەرەكتەر بەلگىلى رەسەي توپوگرافى ەتنوگرافى، تاريحشىسى، باس شتاب وفيتسەرى ل.مەيەر كەرەيت رۋىنىڭ سىرداريا،جامانداريا (جاڭاداريا، اۆت.ح.ق.) مەن قۋانداريا اراسىندا حيۋا بەكىنىسى حوجانياز جانىندا ەگىن ەگۋمەن اينالىسقانى تۋرالى جازعان (ل.مەيەر.ورىنبورعا قاراستى قىرعىز دالاسى. سانكت-پەتەربۋرگ، 1865.س.93). ورىنبور گۋبەرناتورى ۆولكونسكيدىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ازىرلەنگەن جازباعا سايكەس كەرەيتتەر 12 بولىمنەن تۇرعان، جالپى سانى 4 مىڭ وتباسىنى قۇراعان.جازعى جايلاۋلارى قاراقۇمنىڭ سولتۇستىگىندە ىرعىزدان قاراشاتاۋعا (مۇمكىن قاراتاۋ.اۆت.ح.ق) دەيىن، قىستاۋلارى سىرداريانىڭ وڭتۇستىگىنەن جاڭادارياعا دەيىن سوزىلىپ جاتىر.ول كەزدە كەرەيتتىڭ ءبيى ماناق بي مەن قوسقۇلاق بي بولعان (1785-1828 ج.ج. قازاق سسر تاريحى. IV توم، كسرو عىلىم اكادەمياسى.موسكۆا-لەنينگراد 1940.س. 188). بەلگىلى رەسەي زەرتتەۋشىسى، باس شتابىنىڭ پولكوۆنيگى يا.گاۆەردوۆسكي وسى دەرەكتەردى قايتالاپ، كەرەيتتەردىڭ بۇقارامەن ساۋدا-ساتتىق جاسايتىنىن جانە ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋمەن اينالىساتىنىن كورسەتكەن (حVI-حح ع. قازاقستان تاريحى ورىس دەرەكتەرىندە. V توم.الماتى: دايك-پرەسس،2007. س.413).
جوعارىدا كورسەتىلگەن ماناق بي ءوز زامانىنىڭ بەلگىلى تۇلعاسى بولعان.ول تۋرالى حالىق اراسىندا جاقسى ەستەلىكتەر ساقتالعان. ونىڭ ۇلى بايبولسىن دا حالىق اراسىندا ابىرويلى بولعان. رەسەي دەرەكتەرىندە بايبولسىننىڭ دوسجان باتىرمەن اراداعى قاقتىعىسى تۋرالى دەرەكتەر ساقتالعان. 1857 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا پاتشا چينوۆنيگى، كەڭەسشى وسمولوۆسكي: «... كەرەيت رۋىنىڭ جارتاي ءبولىمىنىڭ قارۋلى 20 قىرعىزى بايبولسىن ماناقوۆتىڭ باسشىلىعىمەن وتكەن ايدا ءوزىنىڭ تۋىسىن ولتىرگەن دوسجان جانتۋعانعا بارىپ ونى تۇتقىنداماق بولعان» (ورتالىق ازياداعى اڭگىمەلەر مەن وقيعالار تۋرالى. 1 توم. 1853 ج. 20 ءساۋىرى- 1862 ج. 31 شىلدە. قۇجاتتار جيناعى.قاراعاندى، 2016.س. 288. كىتاپتا دوسجاننىڭ قانداي رۋعا تيەسىلى ەكەنى جانە ولاردىڭ اراسىنداعى جانجالدىڭ نەمەن اياقتالعانى تۋرالى كورسەتىلمەگەن.
قىستاۋلارى وڭتۇستىكتە ورنالاسقان قازاقتىڭ باسقا رۋ-تايپالارى سياقتى كەرەيتتەر حيۋا حاندىعىنا باعىنىشتى بولدى.قازاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى كىشى ءجۇز جەرىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنا باعىندىرىلعاننان كەيىن حIح-عاسىردىڭ 50 جىلدارى كەرەيت رۋىنىڭ بيلەۋشىسى بەردى سەڭگىروۆ بولدى (ورتالىق ازياداعى اڭگىمەلەر مەن وقيعالار تۋرالى. 1 توم. 1853 ج. 20 ءساۋىرى- 1862 ج. 31 شىلدە. قۇجاتتار جيناعى.قاراعاندى، 2016.س. 329). 1864 ج. رەسەي اسكەرلەرىنىڭ تۇركىستان جورىعىنا قاتىسقان كەرەيت رۋىنىڭ بىرقاتار وكىلدەرى ماراپاتتارعا يە بولعان.ولاردىڭ ىشىندە دارقامباي مۇرتازالين (جارتاي), ەرباتىر امانجولوۆ (جارتاي), امانجول بەكبەرگەنوۆ (بيجان), ورازالى قۇلباەۆ (بيجان). (قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى.9-شى توم.الماتى:ەل-شەجىرە،2008.س.122). بۇل قازاق دالاسى مەن قالالارىن قوقان بيلىگىنەن بوساتۋ بارىسىنداعى رەسەي اسكەرلەرىنىڭ جورىعى ەدى.
ن.ماسانوۆتىڭ پىكىرىنشە حح-عاسىردىڭ باسىندا كەرەيت رۋىنىڭ سانى 15-20 مىڭ ادامدى قۇراعان (قازاق حالقىنىڭ تاريحي-مادەني اتلاسى. الماتى:Print-S, 2011.س.95.ا.تەمىرعاليەۆتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا 1911 ج. كەرەيتتەر سانى 12 مىڭدى قۇراعان.ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى (8,2 مىڭ) پەروۆسك ۋەزى اۋماعىن مەكەندەگەن (ا.تەمىرعاليەۆ.بولىستىقتار،ۋەزدەر...قازاقتار، الماتى،2010.س.49).قازاقتاردىڭ كوشۋ پروتسەسى كەزىندەگى جۇرگىزىلگەن ساناقتا الشاقتىق بولۋى دا مۇمكىن. سوندىقتان بۇل سانداردىڭ كۇمان تۋعىزۋى مۇمكىن. ۋيكيپەديا-اشىق ەنتسيكلوپەدياعا سايكەس ءمۇسىرالى جادىكۇلى، اجىقوجا ءمۇسىرالى سوپى ءازيز، (17 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى-18 عاسىردىڭ باسى)-ءۇش ءجۇزدىڭ ءپىرى، ءدىني قايراتكەر، اۋليە. كەرەيت رۋىنان شىققان ءدىندار، سوپىلىعى مەن تاقۋالىعىنا وراي اجىقوجا، ال ونىڭ ۇرپاقتارى كەرەيت قوجا اتالىپ كەتكەن. 1680 جىلى كۇلتوبەدە تاۋكەنى حان سايلاعاننان كەيىن قازاق بيلەرى ءمۇسىرالىنى ءۇش جۇزگە ورتاق ءپىر ەتىپ جاريالايدى. ەسىمىنە سوپى ءازيز اتاعى قوسىلادى. ءمۇسىرالى قازاق حالقىنىڭ ادەت- جوسىندارىنىڭ جيىنتىعى «جەتى جارعىنى» ازىرلەۋگە قاتىستى دەگەن دەرەكتەر كەزدەسەدى. ءمۇسىرالىنىڭ 6 بالاسىنىڭ ءبىرى قوسىمقوجا دا، ونىڭ ۇلى ابۋجالەل دە ءپىر بولعان. قوسىم قوجا ءمۇسىرالىۇلى- (1710 ج.ت.-1780 ج.ءو.)- بەلگىلى ءدىني قايراتكەر.سىر وڭىرىندە تۋىپ وسكەن.كىشى ءجۇزدىڭ كەرەيت رۋىنان شىققان.اكەسى ءۇش جۇزگە ءپىر سايلانعان.قوسىم قوجا سىر بويى مەن قاراقالپاق ەلىنە يسلام ءدىنىن ۋاعىزداۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان (ت.دايراباي.سىر ەلى. قىزىلوردا وبلىسى ەنتسيكلوپەدەياسى. «قازاق ەنتسيكلوپەدەياسىنىڭ باس رەداكتسياسى » 336 ب.).
حۇسايىن اسانۇلى قورازباەۆ
پولكوۆنيك-جۋرناليست. وپد ء–نىڭ ءبولىم باسشىسى. اقپارات سالاسىنىڭ ۇزدىگى.