جينالىستىڭ باستى نازارىندا – حالىقاراداعى دەموكراتيالىق داعدارىس پەن ەكونوميكالىق تەڭسىزدىكتى رەتتەۋ تۇرسا دا، ساياسي ساحناداعى باستى تاقىرىپ رەتىندە رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىس جانە پالەستينانىڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ قۇقىعى تۇردى. كارى قۇرلىق ەلدەرىنىڭ كوپشىلىگى مەن جاھاندىق كوشباسشىلار پالەستينا حالقىنا وڭ قاباق تانىتقانىمەن، اق ءۇيدىڭ بۇل ايتىلعان ۇسىنىستارعا جۇرەگى ءجىبىپ، بۇيرەگى بۇرىلا قويعان جوق . بۇۇ اسسامبلەياسىن دا «قىڭىر كىسى ءبىر جاق، قىرىق كىسى ءبىر جاق» دەگەندەي، ورتاق شەشىمگە كەلە المادى. مۇددەلەر اراسىنداعى قۇبىلمالى گەوساياسي ءجۇرىستى ءبىز ءوز حالىمىزشە قىسقاشا ءتارجىمالاپ كورسەك.

1. ەۋروپا ەلدەرىنىڭ پالەستيناعا دەگەن ۇستانىمىنىڭ وزگەرۋى

سوڭعى ۋاقىتتا ەۋروپا ەلدەرىنىڭ پالەستيناعا قاتىستى كوزقاراسى كۇرت وزگەردى. بۇعان سەبەپ — اقش-تىڭ ەۋروپاعا، اسىرەسە ناتو-عا بولىنەتىن قارجىنى قىسقارتاتىنىن، ەۋروپا ەلدەرى ءوز قاۋىپسىزدىگىنە ءوزى جاۋاپ بەرۋى كەرەكتىگىن بىرنەشە رەت مالىمدەۋمەن قاتار، اق ءۇيدىڭ رەسەيدى العا تارتا وتىرىپ ، ەۋروپاعا ءوز گەوساياسي ۇستەمدىگىن كۇشەيتە تۇسۋىنەن ەدى.

مۇنداي قىسىمعا ۇشىراعان ەۋرووداق ەلدەرى ەندىگى جەردە سىرتقى ساياساتتا اقش-تان تاۋەلسىز باعىت ۇستانۋعا تىرىسىپ باعۋدا. وسى وزگەرىستەردىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە، بىرقاتار ەۋروپا مەملەكەتتەرى پالەستينانى ەگەمەن ەل رەتىندە مويىنداۋعا بەت بۇردى. بۇل – ءبىر جاعىنان، اقش-قا الەم جۇرتىنا كورسەتكەن گەوساياسي يشارا بولسا، ەكىنشى جاعىنان، تاياۋ شىعىستاعى ءوز مۇددەسىن تۇگەندەۋگە جاسالعان گەوساياسي قادام دەپ ايتۋعا بولادى.

2.تاياۋ شىعىس تۇراقتىلىعى — ەۋروپانىڭ ستراتەگيالىق مۇددەسى

تاياۋ شىعىس پەن ەۋروپانىڭ اراسى تەڭىزبەن عانا بولىنگەن كورشىلەر بولعاندىقتان، ەۋروپا ەلدەرى ءۇشىن تاياۋ شىعىستاعى تۇراقسىزدىق — ميگرانتتار تاسقىنى، ءدىني ەكسترەميزم جانە ەكونوميكالىق قىسىمنىڭ نەگىزگى كوزى بولىپ تابىلادى. سونىمەن قوسا، تاياۋ شىعىس — ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارعا باي ايماق. ەگەر بۇل وڭىردە تۇراقتىلىق ورناسا، ەۋروپا بالاما ەنەرگيا كوزدەرىن سول جاقتان كوبىرەك الا الادى. بۇل — رەسەيگە (گاز ارقىلى) جانە اقش-قا (مۇناي، سۇيىتىلعان گاز ارقىلى) تاۋەلدىلىكتى ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

3.قوعامدىق قىسىم مەن مۇسىلمان الەمىنىڭ ىقپالى

كەيىنگى ۋاقىتتا ەۋروپا ەلدەرىندەگى قوعامدىق پىكىر پالەستينا ماسەلەسىنە قاتىستى ايتارلىقتاي وزگەرىسكە ۇشىرادى. بۇعان سەبەپ — وسى ەلدەردەگى مۇسىلمان دياسپوراسىنىڭ وسۋىمەن قاتار، جاستار اراسىنداعى ءيزرايلدىڭ ساياساتىنا قارسى سىن كوزقاراستىڭ كۇشەيۋى ەدى. قوعامداعى وسى وزگەرىستەر ساياسي ەليتالارعا قىسىم كورسەتىپ، ولاردى پالەستيناعا قاتىستى بەيتاراپ نەمەسە قولداۋشى ۇستانىم قابىلداۋعا يتەرمەلەپ وتىر. مۇنداي ىشكى قوعامدىق سۇرانىستى ەلەمەۋ — ەلدەگى ساياسي تۇراقتىلىق پەن قوعامدىق قولداۋعا تىكەلەي اسەر ەتۋى مۇمكىن. سوزىمىزگە دالەل رەتىندە ريمدە بولعان نارازىلىقتاردى تىلگە تيەك ەتۋگە بولادى. سونىمەن قاتار، مۇسىلمان ەلدەرى — گەوساياسي سالماعى بار، ەكونوميكالىق ىقپالدى جانە مادەني تۇرعىدا بىرىككەن كۇش. سوندىقتان دا ەۋروپا ەلدەرى ىشكى اۋديتوريانىڭ كوڭىلىنەن شىعۋمەن قاتار، مۇسىلمان الەمى الدىنداعى ديپلوماتيالىق ابىرويىن كوتەرۋگە ۇمتىلىپ وتىر.

4. كارى قۇرلىق ەلدەرىنىڭ سىرتقى ساياساتتاعى يدەولوگياسى مەن شىنايىلىق اراسىنداعى قاقتىعىسى

ەۋروپا ەلدەرى سىرتقى ساياساتىندا كوبىنەسە "دەموكراتيا", "ادام قۇقىعى", "تەرريتوريالىق تۇتاستىق" سياقتى قۇندىلىقتاردى نەگىزگە الادى. بۇل پرينتسيپتەر رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرۋ جاعدايىندا وتە قاتتى ءارى بىرجاقتى قولدانىلدى: ەۋروپالىق وداق ەلدەرى ۋكراينانىڭ ەگەمەندىگىن قورعاۋ ءۇشىن قارۋ-جاراق بەرىپ، قاتال سانكتسيالار ەنگىزدى. الايدا ءدال سول ۇستانىمدار پالەستينا ماسەلەسىندە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تاراپىنان كوبىنەسە بەيتاراپ كوزقاراس پەن گۋمانيتارلىق كومەك اياسىندا شەكتەلدى. ۋكراينانى قولداۋداعى قاتال ساياسات پەن پالەستيناعا قاتىستى بەيتاراپتىق اراسىنداعى قايشىلىقتار ىشكى ساياسي احۋالعا جانە حالىقارالىق بەدەلگە كۇردەلى اسەر ەتتى. وسىعان بايلانىستى كارى قۇرلىق ەلدەرى سىرتقى ساياساتتاعى ىقپالىن قايتا قاراستىرىپ، ونى تۇزەتۋگە بەلسەندى تۇردە ۇمتىلۋدا.

پالەستينا ماسەلەسى – الەمدىك دەرجاۆالار مەن ايماقتىق ويىنشىلاردىڭ گەوساياسي، اسكەري، ەنەرگەتيكالىق جانە يدەولوگيالىق مۇددەلەرى توعىسقان كۇردەلى الاڭ بولىپ تابىلادى. بۇل جەردە ءار ەل ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك مۇددەسىنە قاراي گەوساياسي شەشىم قابىلدايدى. سول سەبەپتى كۇن تارتىبىندەگى ماڭىزدى ماسەلە تەك پالەستينانىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى عانا ەمەس، جاھاندىق بيلىك پەن الەمدىك ىقپال ءۇشىن ءجۇرىپ جاتقان گەوساياسي ويىننىڭ تەكە تىرەسى.

بۇل ايماقتا اقش، رەسەي، قىتاي، يران، اراب الەمى، ەۋروپا ەلدەرى جانە تاعى باسقا ويىنشىلاردىڭ مۇددەسى ساۋداعا سالىنىپ جاتقانى — اقيقات. اگراكي، ءبىز بۇل ەلدەردىڭ گەوساياسي ءھام گەوەكونوميكالىق مۇددەسى مەن جاساعان ساياسي قادامدارى تۋراسىندا كەيىنگى ماقالامىزدا كەڭىنەن توقتالاتىن بولامىز. دەيتۇرعانمەن، پالەستينانىڭ تاۋەلسىزدىك ماسەلەسى وسى دەرجاۆالار اراسىنداعى مۇددەلەر قاقتىعىسىندا شەشىم تاباتىنى داۋاسىز. دەسە دە، پالەستينا جۇرتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن بۇۇ-عا مۇشە 193 ەلدىڭ 158-ءى مويىنداۋى — بۇل ەلدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋىنا جول اشا ما؟

ەندەشە، ءبىز وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە ءوز ويىمىزدى ءوربىتىپ كورسەك...

1.پالەستينانىڭ ەگەمەن مەملەكەت رەتىندەگى تەرريتوريالىق ۇستەمدىگى جوق

پالەستينا ءوز اۋماعىنا دە-يۋرە (زاڭ جۇزىندە) يە بولعانىمەن، دە-فاكتو ء(ىس جۇزىندە) تولىققاندى ەگەمەندىك جۇرگىزگەن ەمەس . بۇل — حالىقارالىق قۇقىقتا مەملەكەت بولۋدىڭ باستى شارتىنا قايشى بولىپ تابىلادى.

پالەستينا فورمالدى تۇردە مەملەكەتكە ءتان كەيبىر ەلەمەنتتەرگە يە بولعانىمەن، تەرريتوريالىق تۇتاستىق پەن شەكارانى تولىق باقىلاۋ قۇقىعىنان ايىرىلعان ەل بولىپ تابىلادى. باتىس جاعالاۋ مەن شىعىس يەرۋساليم — ءيزرايلدىڭ اسكەري جانە اكىمشىلىك باقىلاۋىندا بولسا،گازا سەكتورى – حاماس باقىلاۋىندا بولعانىمەن، شەكارا، اۋە كەڭىستىگى مەن تەڭىز جولدارى تۇگەل يزرايل مەن مىسىر تاراپىنان قاتاڭ قورشاۋدا.ياعني،پالەستينانىڭ ەشبىر حالىقارالىق اۋەجايى نەمەسە تەڭىز پورتى جوق، كەدەن، ۆيزالىق جۇيەلەر، يمپورت-ەكسپورت پروتسەستەرى دە تاۋەلسىز ەمەس.

2.حالىقارالىق قولداۋ مەن ىشكى ساياساتتاعى قاراما-قايشىلىق

پالەستيناداعى ءبىرتۇتاس ۇكىمەتتىڭ جوقتىعى مەن ساياسي تۇراقسىزدىق — ەلدىڭ ەگەمەندىگى مەن حالىقارالىق مويىندالۋىنا باستى كەدەرگىلەردىڭ ءبىرى. ويتكەنى، فاتح پەن حاماس اراسىنداعى ساياسي ءبولىنىس پالەستينانى ەكى بولەك اكىمشىلىك ايماققا بولەدى: باتىس جاعالاۋ جانە گازا سەكتورى. فاتح حالىقارالىق كەلىسىمدەر مەن ديپلوماتياعا باسىمدىق بەرسە، حاماس قارۋلى قارسىلىق پەن قارۋ-جاراق قولدانۋدى قولدايدى. پالەستيناداعى بيلىكتىڭ ەكىگە ءبولىنۋى ەلدىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاۋداعى ءبىرتۇتاس ۇستانىمنىڭ جوقتىعىن كورسەتەدى. ايتا كەتەرلىك تاعى ءبىر ءجايت — حالىقارالىق دەڭگەيدە ەكەۋىنىڭ قولداۋشىلارى دا گەوساياسي مۇددەلەر مەن گەوەكونوميكالىق مۇددەگە بايلانىستى بولىنەدى. بۇل دا ءوز كەزەگىندە ۇلتتىق بىرىگۋگە ۇلكەن كەدەرگى بولىپ تابىلادى.

3.پالەستينا مەن يزرايل اراسىنداعى شەكارا ماسەلەسى

پالەستينا مەن يزرايل اراسىنداعى ناقتى شەكارا سىزىعى ءالى بەكىتىلمەگەن. بۇل ەكى تاراپ اراسىنداعى ەڭ كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. يزرايل قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان ءوز شەكارالارىن تولىق باقىلاۋدا ۇستاۋدى قالايدى، ال پالەستينا ءوز كەزەگىندە حالىقارالىق مويىندالعان تەرريتورياسى رەتىندە تولىق ەگەمەندىكتى تالاپ ەتەدى. مىسالى: يەرۋساليم قالاسى ەكى جاق ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى ءارى كيەلى ورىن. يزرايل يەرۋساليمدى ءوزىنىڭ استاناسى دەپ ساناسا، پالەستينا شىعىس يەرۋساليمدى بولاشاق تاۋەلسىز مەملەكەتىنىڭ استاناسى رەتىندە قاراستىرادى. بۇل جاعداي پالەستينانىڭ حالىقارالىق ارەنادا تولىق مويىندالۋى مەن ەگەمەندىگىن الۋداعى نەگىزگى توسقاۋىل بولىپ سانالادى.

4. ۆەتو قۇقىعى — پالەستينانىڭ تولىق مويىندالۋىنا باستى بوگەت

پالەستينا — بۇۇ-نىڭ «باقىلاۋشى مەملەكەتى» بولىپ سانالادى، بىراق تولىققاندى مۇشەسى ەمەس. تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى — بۇۇ-عا مۇشە بولۋ. وعان سەبەپ — بۇۇ-عا مۇشە مەملەكەت بولۋ حالىقارالىق تانۋدىڭ، ساياسي قولداۋدىڭ، ديپلوماتيالىق مارتەبەنىڭ بەلگىسى.

بىراق بۇۇ-عا كىرۋ ءۇشىن مەملەكەت رەتىندە بەلگىلى ءبىر تالاپتاردى ورىنداۋ قاجەت — مىسالى، تاۋەلسىز شەكاراسى مەن ىشكى ساياسي قۇرىلىمى بولۋى، سونداي-اق حالىقارالىق قۇقىقتى ساقتاۋ. سونىمەن قوسا، ەڭ ماڭىزدىسى — قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ماقۇلدىعىن الۋ.

بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە تۇراقتى مۇشەلەر (اقش، رەسەي، قىتاي، ۇلىبريتانيا، فرانتسيا) وزدەرىنىڭ ساياسي مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن كەز كەلگەن رەسمي شەشىمگە «ۆەتو» قۇقىعىن پايدالانا الادى. بۇل دەگەنىمىز — وسى بەس مەملەكەتتىڭ بىرەۋى عانا قارسى داۋىس بەرسە، ساياسي شەشىم قابىلدانبايدى، ءتىپتى قالعان بۇكىل مەملەكەتتەر قولداسا دا. اقش — ءيزرايلدىڭ باستى وداقتاسى رەتىندە، پالەستينانىڭ تولىق مۇشەلىگىن مويىنداۋعا قارسى شىعۋ ءۇشىن «ۆەتو» قۇقىعىن ءجيى قولدانادى.

<< ۆەتو قۇقىعى — بۇل بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى 5 مۇشەسىنە (اقش، رەسەي، قىتاي، فرانتسيا، ۇلىبريتانيا) بەرىلگەن ەرەكشە قۇقىق. ەگەر وسى ەلدەردىڭ بىرەۋى عانا قانداي دا ءبىر شەشىمگە «ۆەتو» قويسا، ياعني قارسى داۋىس بەرسە، وندا سول شەشىم جويىلادى نەمەسە قابىلدانبايدى — قالعان ەلدەردىڭ بارلىعى قولداپ داۋىس بەرسە دە .>>

پالەستينانى تاۋەلسىز ەل رەتىندە مويىنداۋدى تالاپ ەتەتىن حالىقارالىق قولداۋشى مەملەكەتتەر الداعى ۋاقىتتا اقش-تىڭ گەوساياسي شەشىمىن وزگەرتۋ ءۇشىن اق ءۇي مۇددەسىن قاناعاتتاندىراتىن كوپتەگەن گەوەكونوميكالىق شەشىمدەر مەن ماڭىزدى كەلىسسوزدەرگە كەلەتىنىنە بەك سەنىمدىمىز. الەمدىك مۇددەلەر قاقتىعىسىنىڭ ەندىگى ىستىق نۇكتەسى، ياعني گەوساياسي شاحمات ءجۇرىسىنىڭ ازياعا اۋعانى دا اقيقات. بۇل — ەندى باسقا تاقىرىپ... دەيتۇرعانمەن، ازيانىڭ جۇرەگىندە ورنالاسقان قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان ەلدەرى ورتاق گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق مۇددەدە ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا السا، الپاۋىت دەرجاۆالار ساناساتىن سالماقتى ويىنشىعا اينالاتىنىمىزعا دا كۇمان جوق. بارلىعى دا ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە جانە بيلىكتەگى ساياسي ەليتالاردىڭ شەشىمىنە بايلانىستى. اگاراكي ۇلى تۇران يدەياسى ءوز جەمىسىن بەرگەندە، بارلىق تۇرىك ءناسىلدى جۇرتتاردىڭ بەيبىت تە باياندى كۇن كەشەر ۋاقىتى دا كەلەر. ەلىمىز امان، جۇرتىمىز تىنىش بولسىن.

https://www.aljazeera.com/news/2025/9/23/which-are-the-150-countries-that-have-recognised-palestine-as-of-2025?utm_source=chatgpt.com

https://europeannewsroom.com/palestinian-statehood-gains-momentum-but-eu-still-divided-over-recognition/?utm_source=chatgpt.com

https://en.m.wikipedia.org/wiki/International_recognition_of_Palestine?utm_source=chatgpt.com

ەرتۇران جۇماقانۇلى