وعان سەبەپ — اق ءۇيدىڭ تورەشى رەتىندە ۇكىم ايتىپ، ال اراب ەلدەرىنىڭ وعان ءبىر اۋىزدان كەلىسىپ، سول ارقىلى يزرايل مەن حاماس اراسىنداعى ورتاق ديالوگتىڭ قالىپتاسا باستاۋىنان ەدى. دەيتۇرعانمەن، داۋىل الدىنداعى تىنىشتىققا ۇقساس بۇل جىلىمىق كەزەڭنىڭ شىنايى بەتبۇرىسى قالاي بولماق — وعان قازىر ءداپ باسىپ بولجام ايتۋ شىنىمەن دە قيىن-اق. ويتكەنى، مۇددەلەر قاقتىعىسىندا ەشقاشان حالىقتىڭ تاعدىرى قىمبات بولعان ەمەس. سول سياقتى، ساعات سايىن قۇبىلعان ساياسي شەشىمدەردىڭ تارازى باسىن «كۇشتىنىڭ ارتى ديىرمەن تارتادى» ءتامسىلى باسىپ تۇرعانى دا جاسىرىن ەمەس.

ەندەشە، الەم ساياساتىنداعى، وتە-موتە تاياۋ شىعىس قاقتىعىسىنداعى حاماستى قارۋسىزداندىرىپ، گازانى دەميليتاريزاتسيالانعان ايماققا اينالدىرۋ قاي ەلدىڭ قازاندىعىنا سالىم، قورجىنىنا ۇپاي بولىپ تۇسەدى — وسى تاقىرىپ تۋراسىندا ءوز حالىمىزشە وي ءوربىتىپ كورسەك.

2020 جىلعى 15 قىركۇيەكتە اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ بيلىگى تۇسىندا اق ۇيدە قول قويىلعان اۆراام كەلىسىمى — ۆاشينگتوننىڭ تاياۋ شىعىستاعى تاريحي ءارى ماڭىزدى ديپلوماتيالىق قادامى رەتىندە باعالاندى. بۇل كەلىسىمنىڭ بىرنەشە باعىتتاعى ماقساتى بولدى:

1. اقش تاياۋ شىعىستاعى قاۋىپسىزدىكتىڭ باستى كەپىلى رەتىندە ءوز ىقپالىن كۇشەيتىپ، وسى وڭىردەگى رەسەي، يران جانە قىتايدىڭ ىقپالىن السىرەتۋدى كوزدەدى.

2. يزرايل مەن بىرقاتار اراب ەلدەرى اراسىنداعى گەوساياسي شيەلەنىستى گەوەكونوميكالىق تاسىلىمەن شەشۋ ۇسىنىلدى.

3. اراب ەلدەرى يراننىڭ ايماقتاعى ىقپالىنا قارسى تۇرۋ ءۇشىن يزرايل جانە اقش-پەن بىرلەسكەن اليانس قۇرۋ ماسەلەسىن قاراستىردى.

كەلىسىمنىڭ كولەڭكەلى استارىندا اقش‑تىڭ قىتايمەن اراداعى گەوەكونوميكالىق جانە عىلىمي-تەحنولوگيالىق باسەكەدە باسىمدىققا يە بولۋ ماقساتى دا جاتتى.

بۇل جوسپاردىڭ باستاۋى 2019 جىلعى ماۋسىمدا دونالد ترامپتىڭ كۇيەۋ بالاسى ءارى سول كەزدەگى پرەزيدەنت كەڭەسشىسى دجارەد كۋشنەر ۇيىمداستىرعان باحرەيندەگى "بەيبىتشىلىكتەن وركەندەۋگە" اتتى سەميناردان باستاۋ العان بولاتىن.

الايدا، 2023 جىلى 7 قازانداعى حاماس شابۋىلى مەن وعان جاۋاپ رەتىندە ءيزرايلدىڭ گازاعا جۇرگىزگەن اسكەري وپەراتسياسى جانە سوعىس بارىسىندا نەشە ون مىڭداعان بەيبىت حالىقتىڭ قازا تابۋى، ينفراقۇرىلىمنىڭ جاپپاي قيراپ، ۇيىندىگە اينالۋى — وسى كەلىسىمنىڭ تۇپكىلىكتى جۇزەگە اسۋىنا ۇلكەن توسقاۋىل بولىپ تابىلدى.

وسى ورايدا، اتاپ وتەرلىك تاعى ءبىر جايت — يران اۆراام كەلىسىمدەرىنە بالاما رەتىندە "Mwada" دەپ اتالاتىن جاڭا باستاما ۇسىندى. بۇل — شيت جانە ءسۇننيت باعىتىنداعى مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ايماقتىق قاۋىپسىزدىك پەن ەكونوميكالىق دامۋدى بىرلەسە قاراستىرۋعا باعىتتالعان جوبا بولاتىن.

وسىعان وراي، ويىمىزعا ەرىكسىز كۇماندى ساۋالدار تۋىندايدى: حاماستىڭ يزرايلگە شابۋىلىنىڭ تاساسىندا تۇرعان قانداي كولەڭكەلى كۇش؟! حاماس جەكە ءوزى باتىلدىق تانىتىپ، يزرايلگە قارسى سوعىس قيمىلىن جۇزەگە اسىرا الادى ما؟ حاماستى يران ارقىلى قارجىلاندىرىپ، قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتۋشى جاسىرىن ويىنشىلار كىمدەر بولۋى مۇمكىن؟ الدە بۇل سۇراعىمىز قيسىنسىز جورامال رەتىندە باعالانادى ما؟ ارينە، تۇلكىبۇلاڭعا سالىنعان گەوساياسي ويىندا كەز كەلگەن ستسەناريدىڭ شىندىققا اينالۋى ابدەن مۇمكىن، ويتكەنى مۇددەلىلىك قاقتىعىس ەشقاشان ەشكىمدى دە اياعان ەمەس...

قوش دەلىك ، سونىمەن، گازاداعى قاقتىعىس كەزىندە ايماقتىق شيەلەنىستەر كۇشەيگەن شاقتا، اۆراام كەلىسىمى ارقىلى قالىپتاسقان اراب‑يزرايل بايلانىستارى نەگىزىنەن مەملەكەتارالىق قاتىناستار مەن جەكەلەگەن بيزنەس اياسىندا شەكتەلدى. ال قوعامدىق دەڭگەيدە كونتاكتىلەر السىرەدى، كەي جەرلەردە تولىقتاي حالىقتىڭ قارسىلىعنا ۇشىرادى . بىراق، ءباا ءيزرايلدىڭ گازاداعى ارەكەتتەرىن جاريا تۇردە ايىپتاسا دا، ديپلوماتيالىق جانە ەكونوميكالىق قاتىناستاردى مۇلدەم ءۇزىپ تاستاعان جوق .

مىسالى : اۆراام كەلىسىمىنە قول قويعان ەلدەردىڭ ءبىرى — ءباا، يزرايل جانە اقش-پەن بىرگە I2U2 توبى اياسىندا ەكونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىق ارىپتەستىكتى جالعاستىرىپ كەلەدى.

" I2U2 توبى، سونداي-اق تاياۋ شىعىس تورتتىگى نەمەسە باتىس تورتتىگى دەپ تە اتالادى، — ءۇندىستان، يزرايل، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى جانە امەريكا قۇراما شتاتتارى اراسىنداعى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك. 2022 جىلعى 14 شىلدەدە جاريالانعان العاشقى بىرلەسكەن مالىمدەمەدە بۇل توپ سۋ، ەنەرگيا، كولىك، عارىش، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى سالالارىندا بىرلەسكەن ينۆەستيتسيالار مەن جاڭا باستامالاردى جۇزەگە اسىرۋ باعىتىنداعى بىرلەستىك بولىپ تابىلادى "

2023 جىلى I2U2 بيزنەس-فورۋمىندا ءباا ءۇندىستاندا زاماناۋي كليماتقا بەيىمدەلگەن تەحنولوگيالاردى قولدانا وتىرىپ، ازىق-تۇلىك پاركتەرىن دامىتۋعا 2 ميلليارد دوللار ينۆەستيتسيا سالاتىنىن جاريالادى. سونىمەن قاتار، ءۇندىستاننىڭ گۋدجارات شتاتىندا كۇن جانە جەل ەنەرگياسى نەگىزىندە گيبريدتى ەلەكتر جوباسى قولعا الىنىپ، وعان اقش پەن ءيزرايلدىڭ جەكە سەكتورى يننوۆاتسيالىق شەشىمدەر ۇسىنۋدا. سول ارقىلى، ءۇندىستان ەلىن بالامالى ەنەرگەتيكا بويىنشا قىتايعا باسەكەلەس جاھاندىق جەتكىزۋ تىزبەگىنىڭ حابىنا اينالدىرۋدى كوزدەيدى. (اقپارات كوزى: https://2021-2025.state.gov/i2u2/)

2022 جىلدىڭ اقپان ايىندا باحرەيندە ءيزرايلدىڭ قورعانىس ءمينيسترى بەنني گانتس پەن باحرەيننىڭ قورعانىس ءمينيسترى ابدۋللاتيف ءال-ءلاۋديدى اراسىندا قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويىلدى. بۇل كەلىسىم ەكى ەل اراسىنداعى اسكەري ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا باعىتتالعان بولاتىن . بىراق، 2023 جىلدىڭ قازان ايىندا گازا قاقتىعىسى باستالعاننان كەيىن ءيزرايلدىڭ ەلشىسى باحرەيننەن كەتتى. الايدا، باحرەين ۇكىمەتى اۆراام كەلىسىمدەرىنەن باس تارتقان جوق جانە قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق ءوز قالپىندا ساقتالىپ قالا بەرەدى.

( اقپارات كوزى : https://www.timesofisrael.com/israel-signs-security-deal-with-bahrain-its-2nd-with-an-arab-nation )

2021 جىلى ماروككو مەن يزرايل قورعانىس سالاسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىك تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويىپ، جوعارى تەحنولوگيالى دروندار، اۋە شابۋىلىنان قورعانۋ جۇيەلەرى جانە بارلاۋ سپۋتنيكتەرىن قامتيتىن بىرقاتار قارۋ-جاراق كەلىسىمدەرىنە جول اشتى. 2023 جىلعى گازا قاقتىعىسى يزرايلدەن ماروككوعا كەلەتىن تۋريستەردىڭ ازايۋىنا اكەلسە دە، ەكى ەل اراسىنداعى باسقا سالالارداعى ىنتىماقتاستىق ساقتالدى. مىسالى، اۆتوكولىك سەكتورىندا يزرايل تۇركيادان كەلەتىن كولىكتەردىڭ ورنىنا ماروككودان اۆتوكولىكتەر يمپورتتاي باستادى. سونىمەن قاتار، مۇحاممەد VI پوليتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى يزرايل ۋنيۆەرسيتەتتەرىمەن ارىپتەستىگىن ءالى دە جالعاستىرۋدا .

( اقپارات كوزى : https://www.albawaba.com/business/israel-imports-cars-morocco-following-1586020?utm_source)

اۆراام كەلىسىمىنە رەسمي تۇردە قوسىلماعان ساۋد ارابياسى تۋرالى ءسوز ەتسەك:

2016 جىلدان باستاپ بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان مۇحاممەد بەن سالمان يزرايلگە بىرقاتار دوستىق پيعىلىن كورسەتتى. ماسەلەن، 2022 جىلى شىلدەدە ساۋد ارابياسى اۋە كەڭىستىگىن بارلىق شەتەلدىك اۋە كومپانيالارى ءۇشىن، ونىڭ ىشىندە يزرايلدىك ۇشاقتارعا دا اشتى .

سونىمەن قاتار، ول ءوزىنىڭ Vision 2030 جوباسى اياسىندا شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردى تارتۋعا بارىنشا كۇش سالىپ جاتىر. بۇل جوبا اياسىندا جۇزەگە اسىرىلاتىن اۋقىمدى مەگاجوبالاردىڭ ءبىرى — NEOM. بۇل جوبا جاساندى ينتەللەكت، بيوتەحنولوگيا جانە اۋىلشارۋاشىلىق تەحنولوگيالارىنا نەگىزدەلگەن، ال بۇل سالالاردا ءيزرايلدىڭ وزىق مۇمكىندىكتەرى ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تۋدىراتىنى بەلگىلى.

مۇحاممەد بەن سالمان 2023 جىلعى قازانعا دەيىن يزرايلمەن اراداعى كەلىسسوزدەردە بەلگىلى ءبىر ىلگەرىلەۋ بار ەكەنىن اشىق ايتتى. الايدا، سول جىلى 7 قازاندا باستالعان حاماس شابۋىلى مەن ءيزرايلدىڭ گازاعا جاساعان اسكەري وپەراتسياسى بۇل ۇدەرىستى كۇرت تەجەدى. بۇل جاعداي ساۋد ارابياسىن مۇسىلمان الەمىندەگى ءوزىنىڭ تاريحي جانە ىشكى اۋديتوريا مۇددەسىن ەسكەرە وتىرىپ ، يزرايلگە قاراتا قاتاڭ ۇستانىم ۇستانۋعا يتەرمەلەدى.ناتيجەسىندە، ساۋد ارابياسى يزرايلمەن قارىم-قاتىناستى قالىپقا كەلتىرۋدى تەك پالەستينا مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىمەن تىكەلەي بايلانىستىراتىنىن مالىمدەدى.

2023 جىلى قىتايدىڭ اراعايىندىعىمەن جۇزەگە اسقان ساۋد ارابياسى مەن يران اراسىنداعى تاريحي كەلىسىم جانە ودان كەيىنگى گەوساياسي قارىم-قاتىناستىڭ رەتتەلۋى پارسى شىعاناعى ەلدەرى مەن يران اراسىنداعى مەملەكەتارالىق بايلانىستى قالىپقا كەلتىرىپ، يرانعا قارسى باعىتتالعان گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق اۆراام كەلىسىمىنىڭ وزەكتىلىگىن السىرەتتى. 2023 جىلعى قازاننان باستاپ ءيزرايلدىڭ گازا سەكتورىندا حاماس-قا جاساعان اۋىر سوققىلارى، ليۆانداعى «حەزبوللانىڭ» السىرەۋى جانە سيرياداعى باشار اساد رەجيمىنىڭ قۇلاۋى يراننىڭ تاياۋ شىعىستاعى ىقپالىن السىرەتتى.

بۇل جاعداي تەگەراندى ەرىكسىز ايماقتىق كورشىلەرىمەن نەعۇرلىم بەيبىت قارىم-قاتىناس ورناتۋعا ءماجبۇر ەتتى. وسىعان وراي، يران وڭىرلىك ىنتىماقتاستىققا ارنالعان ءوز باستاماسىن ۇسىندى. ولار بۇل جوبانى Mwada (مۇسىلمان باتىس ازيا ديالوگى قاۋىمداستىعى) دەپ اتادى — بۇل اۆراام كەلىسىمدەرىنە بالاما رەتىندە ۇسىنىلعان جوبا بولاتىن. يراننىڭ بۇرىنعى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مۇحاممەد جاۆاد ءزاريفتىڭ ايتۋىنشا، Mwada باستاماسى — شيت جانە ءسۇننيت ەلدەرىنىڭ بارلىعىن وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك پەن وركەندەۋ ماقساتىندا ىنتىماقتاسۋعا شاقىرادى. بۇل باستاماعا يراننىڭ تاريحي قارسىلاسى — تۇركيا دا ەنگىزىلدى، ال يزرايل ءدىني سەبەپتەرگە بايلانىستى بۇل قۇرىلىمنان تىس قالدىرىلدى.بۇل گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق مۇددەگە بايلانىستى قاراما-قايشى باستامالاردى ىمىراعا كەلتىرۋدىڭ جالعىز جولى — اقش پەن يران اراسىنداعى كەلىسىم بولىپ تابىلادى. سوندىقتان قازىرگى اقش-تىڭ يرانعا قارسى سانكتسيالارى مەن «ماكسيمالدى قىسىم» ناۋقانى ارقىلى تەگەراندى بارىنشا كەلىسسوزدەر ۇستەلىنە قايتا وتىرعىزۋ تالپىنىسى جاسالىپ جاتقانى ايتپاساق تا بارىمىزگە ايان.

( اقپارات كوزى : https://www.intellinews.com/iran-s-former-foreign-minister-proposes-new-mwada-regional-security-framework-359607/?utm_source)

تاياۋ شىعىستاعى قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىندە تۇركيا ناتو مۇشەسى ءارى يزرايلمەن ونداعان جىلدارعا سوزىلعان شيلەنىستى قارىم-قاتىناستارى بار انكارا بيلىگى ، 2024 جىلدىڭ مامىرىندا گازا سوعىسىنىڭ ۋشىعۋىنا بايلانىستى يزرايلمەن ساۋدا بايلانىسىن توقتاتتى. ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتا پرەزيدەنت رەجەپ تايىپ ەردوعان ءوزىن پالەستينالىقتاردىڭ قورعاۋشىسى رەتىندە كورسەتىپ، تۇركيانىڭ مۇسىلمان الەمىندەگى جۇمساق كۇشىن ارتتىرىپ، وڭىرلىك مۇددەلەرىن قوعاۋعا باعىت الدى . ەردوعان سونداي-اق پارسى شىعاناعى ەلدەرىمەن، اسىرەسە ساۋد ارابياسىمەن، 2010–2011 جىلدارداعى اراب كوكتەمىنەن كەيىنگى سەنىمسىزدىك پەن كيكىلجىڭ كەزەڭىن ەڭسەرۋگە باعىتتالعان قايتا جاقىنداسۋ ۇدەرىسىن باستادى. يزرايل مەن تۇركيا اراسىنداعى قارىم-قاتىناس بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەڭگەيدە ناشارلاپ تۇرعان شاقتا، تۇركيا ءوز ايماقتىق گەوەكونوميكالىق مودەلىن ۇسىندى. بۇل — ازيانى ەۋروپامەن بايلانىستىراتىن يراكتىڭ دامۋ جولى جوباسى، ول پارسى شىعاناعىنداعى فاو پورتى مەن تۇركيا شەكاراسىن جالعايتىن ساۋدا ءدالىزىن قۇرۋدى كوزدەيدى. بۇل جوبا تۇركيا تاراپىنان ءۇندىستان–تاياۋ شىعىس–ەۋروپا ەكونوميكالىق دالىزىنە بالاما رەتىندە ۇسىنىلۋدا. ال تۇركيا قولداعان كوتەرىلىسشىلەردىڭ ىقپالىمەن سيرياداعى اساد رەجيمىنىڭ قۇلاۋى انكاراعا تاياۋ شىعىستىڭ گەوساياسي ءارى گەوەكونوميكالىق بولاشاعىن قالىپتاستىرۋدا قوسىمشا ۇپاي بەرەدى. (اقپارات كوزى : https://www.aa.com.tr/en/middle-east/development-road-project-through-turkiye-to-increase-economic-integration-iraqs-transport-minister/3238766?utm_source )

اقش پەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا شيەلەنىسىنىڭ كۇشەيۋى گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق بلوكتاردىڭ جەدەل قالىپتاسۋىنا الىپ كەلدى. مىسالى، G7 ەلدەرى جەتەكشىلىك ەتەتىن باتىس بلوگى مەن BRICS/BRICS+ اياسىندا بىرىگىپ جاتقان ەلدەر اراسىندا باسەكەلەستىك كۇشەيىپ كەلەدى. بۇل وزگەرىستەر اقش قولدايتىن ايماقتىق باستامالارعا، سونىڭ ىشىندە اۆراام كەلىسىمى سياقتى نورماليزاتسيا ۇدەرىستەرىنە بەلسەندىلىكتى السىرەتۋى مۇمكىن.

BRICS+ جانە قىتايدىڭ جاھاندىق قارجى جۇيەسىندەگى ءرولى

BRICS+ ەلدەرى، ونىڭ ىشىندە قىتاي مەن رەسەي، اقش دوللارىنا تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋ ماقساتىندا جاڭا قارجى جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا كۇش سالىۋ ۇستىندە. قىتايدىڭ يۋاننى حالىقارالىق ساۋدادا، اسىرەسە مۇناي باعالاۋ مەن تولەمدەردە قولدانۋدى ىلگەرىلەتۋى وسى باعىتتاعى ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. مىسالى، 2018 جىلى شانحاي فيۋچەرستىك بيرجاسىندا يۋانمەن بەلگىلەنگەن العاشقى مۇناي كەلىسىمى جۇزەگە استى. بۇل ساۋد ارابياسى مەن ءباا سياقتى ءىرى مۇناي وندىرۋشىلەرىنە اقش دوللارىنان تاۋەلسىز اكتيۆتەردى ديۆەرسيفيكاتسيالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

OPEC+ جانە رەسەيمەن ىنتىماقتاستىق

OPEC+ قۇرامىنداعى ساۋد ارابياسى مەن رەسەي مۇناي ءوندىرىسىن قىسقارتۋ تۋرالى كەلىسىمدەردى جۇزەگە اسىرىپ، جاھاندىق نارىقتا باعا تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان شارالار قابىلدادى. مىسالى، 2025 جىلدىڭ تامىزىندا OPEC+ مۇشەلەرى مۇناي ءوندىرىسىن تاۋلىگىنە 547 مىڭ باررەلگە ارتتىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى، بۇل نارىقتاعى سۇرانىس پەن ۇسىنىس تەڭگەرىمىن ساقتاۋ ماقساتىندا جۇزەگە اسىرىلدى.

قىتايدىڭ تاياۋ شىعىستاعى ىقپالى

قىتاي تاياۋ شىعىستاعى جاسىل ەكونوميكا جوبالارىنا ينۆەستيتسيا سالىپ، جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى مەن تۇراقتى موبيلدىك سالالارىندا بەلسەندىلىك تانىتۋدا. Huawei, Tencent جانە Alibaba سياقتى كومپانيالار ارقىلى قىتاي باتىس تەحنولوگيالارىنا بالاما ۇسىنىپ، وڭىرلىك سەرىكتەستەرىنە تسيفرلىق ينفراقۇرىلىم مەن تەحنولوگيالىق شەشىمدەر ۇسىنۋدا. بۇل قادامدار قىتايدىڭ تاياۋ شىعىستاعى ىقپالىن ارتتىرىپ، اقش-تىڭ ۇستەمدىك ساياساتىنا قارسى كۇش رەتىندە باعالانۋدا.

ساۋد ارابياسىنىڭ كوپجاقتى سىرتقى ساياساتى

ساۋد ارابياسى كوپجاقتى سىرتقى ساياساتتى ۇستانا وتىرىپ، باتىس ەلدەرىمەن، اسىرەسە اقش-پەن، ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتى ساقتاي وتىرىپ، ازياعا، اسىرەسە قىتايعا، باعىت بۇرۋ ۇستىندە. 2023 جىلى ساۋد ارابياسى شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ ديالوگتىق سەرىكتەسى مارتەبەسىن الدى. سونىمەن قاتار، رەسەيمەن مۇناي ءوندىرىسىن قىسقارتۋ جونىندەگى OPEC+ كەلىسىمدەرىنە بەلسەندى قاتىسىپ، ەكى ەل اراسىنداعى ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋدا.

الەمدىك گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق جاعدايدىڭ وزگەرۋىمەن بىرگە، ساۋد ارابياسى مەن ءباا سياقتى وڭىرلىك كۇشتەر كوپجاقتى سىرتقى ساياساتتى ۇستانا وتىرىپ، جاڭا سەرىكتەستىكتەر مەن ىقپالداستىقتاردى دامىتۋدا. بۇل ءۇردىس اقش-تىڭ جەتەكشىلىگىندەگى حالىقارالىق جۇيەگە بالاما بلوكتى قادىپتاستىرىپ ، جاھاندىق ساياساتتا جاڭا كۇشتەردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلىپ وتىر.

گازانى دەميليتاريزاتسيالانعان ايماققا اينالدىرۋ

دونالد ترامپ اۆراام كەلىسىمىن كەڭەيتۋ يدەياسىن قايتا جانداندىردى. بۇل جاڭا باستامانىڭ نەگىزگى ماقساتى – ساۋد ارابياسىن كەلىسىمدەرگە قوسۋ. الايدا قازىرگى گەوساياسي جاعدايدا بۇل كەلىسىمدەردىڭ ءمانى مەن ماڭىزدىلىعى بۇرىنعىداي گەوساياسي بلوككا ەمەس، ەكونوميكالىق مۇددەلەرگە كوبىرەك سۇيەنەتىن ءتارىزدى. اۆراام كەلىسىمىنە قاتىستى ورتاق ەكونوميكالىق دامۋدىڭ ناقتى ناتيجەلەرى ءالى دە تولىق دالەلدەنگەن جوق. گازا سەكتورىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە ونىڭ بولاشاق باسقارۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ — اۆراام كەلىسىمىنىڭ شىنايى ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن كورسەتەتىن ماڭىزدى قادامعا اينالۋى مۇمكىن. 2025 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا اراب ليگاسىنىڭ باستاماسىمەن ۇسىنىلعان مىسىر جوسپارىنا نەگىزدەلگەن بۇل جوبا — ايماقتاعى بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتى دامۋ جولىنداعى جاڭا قۇرىلىمدى قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. گازانى قالپىنا كەلتىرۋ ۇدەرىسىن باسقا دا وڭىرلىك ەكونوميكالىق باستامالارمەن — سيريا مەن ليۆانداعى ينفراقۇرىلىمدىق قايتا قۇرۋ، ءۇندىستان–تاياۋ شىعىس–ەۋروپا ەكونوميكالىق ءدالىزى، بىرلەسكەن ەنەرگەتيكالىق جوبالار مەن تەڭىزدەگى گاز قورلارىن بارلاۋ جانە ەكسپورتتاۋ سەكىلدى جوبالار— گەوەكونوميكالىق شىنىجىر قۇراۋ ارقىلى تاراپتار اراسىنداعى ءوزارا سەنىمدى ارتتىرۋعا جانە ورتاق مۇددەلەردى ناقتىلاۋعا ايرىقشا اسەر ەتەدى. اسىرەسە تەحنولوگيا، ساۋدا جانە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا سالالارىنداعى ەكونوميكالىق ارىپتەستىك — ازاماتتىق قوعام مەن جەكە سەكتور باستامالارىن جانداندىرىپ، وڭىرلىك نورماليزاتسيا پروتسەسىن جەدەلدەتەدى. دەيتۇرعانمەن ،پالەستينا مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى جونىندە سەنىمدى ءارى ايقىن ۇستانىم بولماسا — ( بۇل اۆراام كەلىسىمىنىڭ اينالىپ وتكەن ەڭ وزەكتى ءارى داۋلى ماسەلەسى بولاتىن )— وندا تومەننەن باستالعان نورماليزاتسيا ارەكەتتەرى ەشقاشان ورىندالۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنىن دالەلدەدى. اقيقاتىندا وتكەن ساندا جازعان ماقالايىزداي اقش ءوزىنىڭ ناقتى قاۋىپتى باسەكەلەسى رەتىندە باعالايتىن قىتاي بيلىگىن تىقسىرىۋ ماقساتىندا الەمدىك گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق قۇرسالۋلاۋ قادامدارىن جۇزەگە اسىرۋ ۇستىندە دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىز .

دەرەككوز:

1. https://www.reuters.com/world/middle-east/trump-says-he-expects-expansion-abraham-accords-soon-2025-10-17

2. https://www.cnbc.com/2023/03/10/arch-rivals-iran-and-saudi-arabia-agree-to-revive-ties-reopen-embassies.html

3. https://www.reuters.com/world/middle-east/trump-says-he-thinks-iran-could-join-abraham-accords-2025-09-29

4. https://www.reuters.com/world/middle-east/iran-dismisses-trumps-suggestion-normalising-ties-with-israel-wishful-thinking-2025-10-11

ەرتۇران جۇماقانۇلى