– باقىت راقىمجانقىزى، سوعىس كەزىندە اۋعانستاننىڭ قاي جەرىندە قىزمەت ەتتىڭىز؟ وندا ءوز ەركىڭىزبەن باردىڭىز با؟ سوعىس بولىپ جاتقانىن ءبىلدىڭىز بە؟
– 1984 جىلى وسى جاقتان، ياعني تسەليناگرادتان اتتاندىم. بىزگە «ول جاقتا قازىر سوعىس بولىپ جاتقان جوق، مەدبيكەلەر كەرەك» دەپ ۇسىندى. سودان بىرنەشە قىز ءوز ەركىمىزبەن اۋعانستانعا باراتىنىمىز تۋرالى ءوتىنىش جازدىق. ۇيگە بارىپ، بۇل جاڭالىقتى ايتىپ ەدىم، انام ۇرىستى. اعام دارىگەر ەدى، ول دا ۇرىستى. «ول جاقتا سوعىس بولىپ جاتىر. ادامداردى ءولتىرىپ جاتىر. قايتەسىڭ ول جاققا بارىپ؟ اقشا كەرەك بولسا، مەن بەرەمىن»، دەدى اعام.
ۇلكەندەردىڭ ءسوزىن ەسكەرىپ، «انام اۋىرىپ قالدى، بارا المايمىن» دەپ ەدىم، ول كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزى، قۇجاتتىڭ ءبارى ماسكەۋدە دايىندالادى، مەنىڭ قۇجاتىمنىڭ جاسالىپ قويعانىن، كەرى شەگىنەرگە جول جوق ەكەنىن ايتتى. ءبىز، سوعىس جىلدارىنان كەيىن 1950 جىلدارى ومىرگە كەلگەن تىم وتانشىل ۇرپاقپىز عوي. جىلاپ-سىقتادىق. دەگەنمەن سوندا دا بارۋعا بەكىندىك. تاشكەنتكە بارىپ، ۇسىنىلعان تەلەفون نومىرگە حابارلاستىم. قانداي ايالدامادان، قاي اۆتوبۋسقا وتىرىپ، قاي جەرگە دەيىن باراتىنىمدى ايتتى. جابىق اسكەري اەرودرومعا بارىپ، وندا ءبىر تاۋلىك بولدىم. سودان ماعان ناقتى قاي جەرگە باراتىنىم تۋرالى قولىما بۇيرىق بەرىلدى. قاعازدى اكەلىپ بەرگەن سارباز: «پۋلي-حۋمري دەگەن جەر ەكەن، قيىنداۋ جەر» دەدى. مەندە باسقا تاڭداۋ دا، كەرى شەگىنەرگە جول دا جوق. سوعىس تىنىشتالىپ، اسپان اشىق بوپ تۇرعان كەزدە اسكەريلەرمەن بىرگە ۇشاقپەن ءارى قاراي كۋنتۋزعا دەيىن جەتىپ الدىم.
– ءسىز سوندا توپپەن بىرگە ەمەس، جالعىز ءوزىڭىز باردىڭىز با؟
– جالعىز باردىم. وسىندا سلاۆيان تەكتەس ەكى-ءۇش قىز بولعان. ولار وتپەي قالىپ، مەن ءوتىپ كەتتىم. سالماعىم 40 كەلى، شاعىن عانا قاراتورى قازاقتىڭ قىزى بولعان سوڭ با، مەنى وزبەك رەتىندە وتكىزىپ جىبەرگەن بولۋى كەرەك. سودان كۋنتۋزعا كەلدىم. وندا ايەل ادامدار بولمادى. گوسپيتالدان ەمدەلىپ شىققان ساربازدار ءجۇر ەكەن. سول جەردىڭ باستىعى ماعان كابينەتىن بوساتىپ بەردى. اتىستىڭ دىبىسىن العاش رەت سوندا ەستىدىم. تەرەزەنىڭ تۇبىنە تىعىلىپ، قورىقتىم، «قايدا كەلدىم؟» دەپ جىلادىم. كەرى قايتۋعا جول جوق، اپارىپ تاستايتىن ادام دا جوق. مۇندا ەكى-ءۇش تاۋلىك بولدىم. سول جەردىڭ باسشىلىعى ماعان ءبىر بلوگ تەمەكى الىپ كەتۋدى ۇسىندى. «شىلىم شەكپەيمىن عوي» دەپ ەدىم جولاي ساربازدارعا سىيعا بەرگەنگە كەرەك بولاتىنىن ايتتى. سول وڭدى بولدى، ۇشاقپەن پۋلي-حۋمريعا جەتىپ، ساربازدار مەنى سونداعى اسكەري گوسپيتالعا جەتكىزىپ تاستادى. نەشە كۇن ۇيقى شالا، قورقا-قورقا جۇمىسقا كىرىستىم. گوسپيتال باستىعى مەنىڭ ينفەكتسيوندىق بولىمگە باراتىنىمدى ايتتى. ارتىنشا جۇمىس تاجىريبەمدى ەسكەرىپ، مەنى حيرۋرگيالىق بولىمگە اۋىستىردى. ول جەردە وڭاي بولعان جوق، ارينە. ءبىر ايدان كەيىن اسكەري انت قابىلدادىق. اسكەري مىندەتتى بولىپ سانالدىق. سارباز بولىپ بارىپ، سەرجانت بولىپ قايتتىم.
بۇل گوسپيتالدا ەكى جارىم جىل جۇمىس ىستەدىم. مەنى اۋىستىراتىن مەدبيكە بولماي، ءوز ۋاقىتىمنان تىس ەكى اي كۇتتىم. مەدبيكەلەر كوبىنەسە لەنينگرادتان كەلدى.
– اسكەري گوسپيتالدە قانشا ادام جۇمىس ىستەدىڭىزدەر؟ جۇمىس كەستەسى قالاي بولدى؟ جۇمىستان قول بوساعان ۋاقىتتا قالاعا شىعىپ تۇردىڭىزدار ما؟ بوس ۋاقىت بولدى ما جالپى؟ سىزدەرگە قانداي قاۋىپ ءتوندى؟ سونداعى ەرەكشە ەستە قالعان وقيعا تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز.
– گوسپيتال ۇلكەن اۋىل سياقتى بولدى. ول جەردە حيرۋرگيالىق، ينفەكتسيالىق، تەراپەۆتىك بولىمشەلەر بولدى. ءبىز سونىڭ جانىندا ۇلكەن اعاش ۇيدە تۇردىق. 80 ورىندىق حيرۋرگيا بولىمشەسىندە جالعىز مەدبيكەدەن كەزەكشىلىك ەتتىك. ءبىر تاۋلىك جۇمىس ىستەپ، ەكى تاۋلىك دەمالدىق. ارينە، جۇمىس قيىن بولدى. 4 حيرۋرگ بولدى، ونىڭ ءبىرى – گوسپيتال باستىعى، ەندى ءبىرى بەت-جاق حيرۋرگى دەگەندەي. ول جاقتا كۇن وتە ىستىق. اۋا تەمپەراتۋراسى +65 گرادۋسقا دەيىن كوتەرىلدى. ساعات تۇسكى 12.00-دەن 16.00-گە دەيىن دارىگەرلەر تۇسكى اسقا كەتەتىن. ەگەر تىنىشتىق بولسا، تۇنگىلىكتە وزدەرىنىڭ بولمەلەرىندە دەمالادى. ولار ناعىز اسكەري دارىگەرلەر بولدى. جارالىلاردى اكەلگەندە ولاردىڭ جاراسى كىشىگىرىم بولسا، دارىگەرلەردى ارتىق مازالاماۋعا تىرىساتىنبىز. وتا جاسايتىن ورىن، جانساقتاۋ ءبولىمى بولدى. وفيتسەرلەردىڭ بولەك پالاتاسى بولدى. ولاردىڭ پالاتاسىنىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى وندا تەلەديدار تۇراتىن. سونىڭ بارىنە ءبىر مەدبيكە قارايتىن. ارينە، وتە اۋىر. بىراق بىزگە باسشىلىق «السىزدىك تانىتپاڭدار، جاس بالالارعا كوز-جاستارىڭدى كورسەتپەڭدەر» دەيتىن. قازىر ەسكە تۇسسە، سونىڭ ءبارىن قالاي جاساعانبىز دەپ تاڭقالامىن.
ءارتۇرلى جاراقات العاندار كەلىپ تۇسەتىن. بىرەۋى ەسىن بىلسە، ەندى ءبىرى ەس-ءتۇسسىز كەلەدى. ءۇستى-باستارى قان-جوسا. مينا جارىلىپ، اياق-قولىنان ايىرىلعاندار، كەۋدەسى، باس سۇيەگى زاقىمدانعاندار بولدى. ونىڭ ءبارىن تۇسىنگەن ادامعا وتە اۋىر. دارىگەر تاعايىنداعان ەم-دومدى جاسايمىز. «مەنىڭ كەزەگىمدە ەشبىر ادام ولمەسە ەكەن!» دەپ قۇدايدان تىلەيتىنبىز. يزولياتوردا كومادا جاتقاندارعا ولار و دۇنيەگە قينالماي كەتۋى ءۇشىن ۋاقىتىندا جانسىزداندىرۋ ءدارىسىن ەگەتىنبىز. دارىگەرلەر قاي ۋاقىتتا ەكپە جاساۋ كەرەكتىگىن جازىپ قوياتىن.
جۇكتەمە وتە كوپ. ەكى وتا جاسايتىن ۇستەل بولدى. جاعدايى وتە اۋىرلارعا ءبىرىنشى كەزەكتە وت جاسالاتىن. كەزەكتە كۇتىپ جاتاتىندارى قانشاما؟!
تاڭعى ساعات 9.00-دەن كەلەسى كۇنگى 9.00-گە دەيىن تىنىم تاپپاي جۇمىس ىستەدىك. كوز ىلۋگە مۇرسات بولمادى. بىرەۋگە كيسلورود جەتپەي تۇرعان سياقتى، تاعى بىرەۋ شاقىرىپ جاتقان سياقتى كورىنەتىن. كەيدە تىنىش بولعاندا جۇلدىزدارعا قاراپ، اينالامدى كورمەۋگە تىرىسىپ، ۇيدە وتىرعانداي ەلەستەتەتىنمىن.
ءبىر كۇنى «گوسپيتالعا قازاق ءتۇسىپتى» دەپ ەستىگەندە قۋانىپ، بىردەن بارىپ، قال سۇراستىق. تاعى بىرنەشە قازاق بالاسى بولدى. ولاردى كورگەندە تۋعاندارىمىزدى كورگەندەي بولدىق.
– گوسپيتالدا سىزدەن باسقا قازاقتار بولدى ما؟
– يمانعالي مولداعاليۇلى دەگەن الماتىلىق حيرۋرگ بولدى. مىقتى حيرۋرگ ەدى، بىلتىرلارى قايتىس بولىپتى. مەنەن ءبىر جىل بۇرىن بارعان الماتىلىق ايجان ەسىمدى مەدبيكە بولدى. باسقاسىنىڭ كوبى ۋكراينا جاقتان بولدى.
– جۇمىستان تىس ۋاقىتتا نە ىستەيتىن ەدىڭىزدەر؟ قالاعا شىعۋعا مۇمكىندىك بولدى ما؟
– جۇمىستان قاتتى شارشايتىندىقتان، ءبىراز ۇيىقتايتىنبىز. تەرريتوريادان شىعۋعا رۇقسات بولمادى. سونىڭ ىشىندەگى دۇكەنگە بارامىز، شاي ىشەمىز. شىققانداردى ۇيگە قايتارىپ جىبەرەتىن.
– ەكى جارىم جىل ىشىندە بىردە-ءبىر رەت شىقپادىڭىزدار ما؟
– شىققان كەزدەرىمىز بولدى. بىزگە گوسپيتالعا كەلگەن اسكەري كولىكتەرمەن، كۇزەتپەن اپاراتىن قالاداعى دۇكەندەرگە. ءبىرىنشى جاۋىنگەرلەر عيماراتقا كىرىپ، تەكسەرىپ شىعاتىن. ەگەر ءبارى تىنىش بولسا، كىرەتىنبىز. ەگەر بىردەڭە دۇرىس بولماسا، تەز-تەز كولىككە وتىرىپ، ءجۇرىپ كەتەتىنبىز. سوندا ءبىر بايقاعانىم، اۋعانستاننىڭ قالالارى باي، وزگەشە بولدى. دۇكەندەرىنەن دە نەشە ءتۇرلى تاۋاردىڭ ءتۇر-ءتۇرىن كوردىم. مەن ءوزىم شاعىن عانا تسەلينوگراد قالاسىندا تۋىپ-وسكەن سوڭ با، ونداعى قالالار باسقاشا كورىندى. بەزەندىرىلۋى ءبارى بولەك بولدى.
– سوندا اۋعانستان سول زاماندا بىزدەن العا وزىپ كەتكەن بە؟
– سول كەزدەردە وزىق بولعان سياقتى. بىراق كەيىننەن سوعىستان كوز اشپاي، توقىراۋعا ۇشىراعان شىعار.
– جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا ەم-شارا جاساعان كەزدەرىڭىز بولدى ما؟
– ءبىر رەت بولدى. ودان بەرى 40 جىل ءوتتى. اتتارىن ۇمىتىپ قالىپپىن. ءبىر جوعارى شەندىنى اكەلىپ، بولەك پالاتاعا جاتقىزدى. ەسىكتىڭ ءبىر جاعىندا ولاردىڭ كۇزەتشىلەرى، ەكىنشى جاعىندا ءبىزدىڭ كۇزەتشىلەر اۆتوماتپەن تۇردى. ال ءبىز كىرىپ، ەكپەمىزدى جاساپ، ۇندەمەي-اق كەتىپ وتىرعان كۇندەر بولدى.
– سوعىس ءجۇرىپ جاتقان كەزدە 8 ناۋرىزدى قالاي اتاپ وتتىڭىزدەر؟
– شىنىمدى ايتسام، ۇمىتىپ تا قالىپپىن. ويتكەنى اندا-ساندا عانا باسقوسۋلاردا بولماسا، سوعىس تۋرالى اڭگىمەنى كوپ جەردە ايتا بەرمەيمىز. سول گوسپيتالدىڭ ىشىندە قىزدارمەن بىرگە دۇكەننەن ازىق-تۇلىك ساتىپ الىپ، مانتى ءپىسىرىپ، شاي ءىشىپ، اتاپ وتەتىنبىز. ونىڭ ىشىندە سپيرتتىك ىشىمدىك مۇلدە ساتىلمايتىن دا، رۇقسات تا ەتىلمەيتىن. وكىنىشتىسى 1988 جىلدارى سول گوسپيتالعا بومبا ءتۇسىپ، جارىلىپ كەتىپتى.
– ەگەر قۇپيا بولماسا، اۋعانستانداعى سوعىستا مەدبيكە بولىپ قىزمەت ىستەگەنىڭىزدە وسىنداعى جالاقىڭىزبەن سالىستىرعاندا قانشالىقتى ايىرماشىلىق بولدى؟ تابىسىڭىزدى قايدا جۇمسادىڭىز؟
– جالاقىمىز ەلدەگىدەن 2-3 جالاقىعا كوپ بولدى. ونىڭ ءبىر بولىگى ەلدە بانكتىك ەسەپ-شوتتا قالىپ وتىردى. قالعان ەكى بولىگىن چەكپەن الدىق. سونداعى دۇكەندەردەن ازىق-تۇلىك ساتىپ الاتىنبىز. كوپ جينامادىق. جيناعانىمىزدى تەك الماتى، ماسكەۋ سياقتى ۇلكەن قالالارعا عانا بارىپ، جۇمساۋعا مۇمكىندىك بولدى. ول كەزدە قازىرگىدەي كولىك، پاتەر الۋ دەگەن ءۇردىس جوق. تەك كيىم-كەشەك ساتىپ الدىق. ايتەۋىر چەكتى جۇمساپ ءبىتىرۋ كەرەك بولدى.
– ءبىر سوزىڭىزدە «قانشا جەردەن سوعىستى كوردىم دەسەم دە، ادامدارمەن ۇرسىسۋعا جوقپىن. داۋلاسا المايمىن» دەدىڭىز. ءومىرىڭىزدى اۋعانستانعا دەيىن جانە كەيىن دەپ ەكىگە بولۋگە بولاتىن شىعار؟ سول جىلدار ومىرىڭىزگە قالاي اسەر ەتتى؟ قانداي ساباق الدىڭىز؟
– مەنى اۋىستىراتىن مەدبيكە بولماعان سوڭ ەلگە ۋاقىتىنان كەش كەلدىم. جۇيكە جۇيەم ازداپ سىر بەردى. كەلگەن سوڭ ءبىر جىل اۋىردىم. ەكى الاقانىم قىشىپ، ءىسىپ كەتتى. سوندا دا قولىمدى تاڭىپ الىپ، جۇمىستان قالمادىم.
ەلگە كەلگەن سوڭ جاڭادان ساتىپ العان جاقسى كيىمدەردى كيە المايتىنمىن. سوعىستى كورگەننەن كەيىن ادەمى كيىنىپ ءجۇرۋ مۇلدە قىزىقتىرماي قالدى. التىن سياقتى اشەكەي بۇيىمدارىمىزدى دا كورسەتكىم كەلمەيتىن. سوعىس ميدا قالادى ەكەن. الدىڭعى جىلى قاڭتار وقيعاسى كەزىندە بىزدە، استانادا تىنىش بولسا دا، تەرەزەمدى جاستىقپەن قالقالاپ قويدىم. ءبىر سنايپەر كوزدەپ تۇرعان سياقتى كورىندى. قازىر سوعىس تۋرالى كينولاردى دا كورگىم كەلمەيدى، ول تۋرالى كىتاپتاردى دا وقىمايمىن. سوعىستى كورگەننىڭ اسەرى مە ەكەن، ەشكىممەن داۋلاسىپ، ۇرسىسقىم دا كەلمەيدى.
– بەتىن ءارى قىلسىن، دەگەنمەن ءدال قازىر سونداي گوسپيتالعا بارۋعا بۇيرىق بەرىلسە، قايتا بارار ما ەدىڭىز؟
– ەگەر ەل ءۇشىن قاجەت بولسا، بارار ەدىم. ال باسقا ەلدەردەگى سوعىسقا كومەكتەسۋگە بارمايمىن، ارينە.
– اسكەري بولعىسى كەلەتىن بالالار كوپ. بىراق قازىرگى ۋاقىتتا اسكەري بولۋدان، اسكەرگە بارۋدان قاشقاقتايتىن جاستار دا از ەمەس. اسكەري قىزمەتتىڭ مارتەبەسى ءسىز ءۇشىن قانداي؟
– قازىر شاقىرۋ بويىنشا ءتۇرلى پاتريوتتىق كەزدەسۋگە بارىپ-تۇرامىز. سوندا جاس بالالاردىڭ اسكەرگە بارۋعا قورقاقتايتىنىن بايقايمىن. ولارعا «اسكەرگە بارۋدان قورىقپاڭدار. ەگەر سەنى بىرەۋ ۇرىپ جاتسا، قاراپ تۇرماي سەن دە ۇر» دەپ ايتامىن. قورقۋعا بولمايدى عوي.
اسكەريلەردىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ كەرەك. قازىرگى تاڭدا جاس بالالار اسكەرگە بارۋدان قورقادى. قازىر ەلىمىزدەگى اسكەري مەرزىم ءبىر جىل عانا. ول دەگەنىمىز اسا اۋىر ەمەس قوي. مىسالى، قازىر مەنى جىبەرسە، اسكەرگە بارار ەدىم. نامىس بولۋى كەرەك.
– ءسىز ءۇشىن بۇگىنگى زاماننىڭ باتىرى كىم؟
– قازىرگى زاماننىڭ باتىرى كىم ەكەنىن بىلمەيمىن ءتىپتى. قازىر باتىر دەپ ەشكىمدى ايتا المايمىن. كىمدى ايتامىز؟ تەك اسكەرگە بارعان بالالاردى باتىر دەپ ايتۋعا بولاتىن شىعار.
– قازىرگى الەمدە بولىپ جاتقان سوعىستاردى جاڭالىقتاردان باقىلاپ وتىراسىز با؟ بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا سوعىس تاسىلدەرىندە وزگەرىس بار ما، قالاي ويلايسىز؟
– اندا-ساندا ول تۋرالى جاڭالىقتاردى كورىپ قالامىن. جازىقسىز كوز جۇمىپ جاتقان بەيبىت تۇرعىندارعا، بالالارعا جانىم اشيدى. انامنىڭ اعاسىنىڭ بالاسى يزرايلدە تۇرادى. ونىڭ اناسى وسى جاقتان كەتكەن ەۆرەي ۇلتىنىڭ وكىلى. ماعان ءارتۇرلى نارسە جازىپ جىبەرسە، مەن وعان ۇرسىپ وتىرامىن. «مەن مۇسىلمانمىن، ماعان ونداي ەشتەڭە جىبەرمە» دەپ ايتامىن.
– سوندا تۋىسقان ءىنىڭىز سىزگە نە جازادى؟
– ەۆرەيلەردى اقتايتىن ءارتۇرلى ۆيدەو روليكتەر جىبەرەدى. وندا ەۆرەيلەردىڭ بۇرىن قالاي ءومىر سۇرگەنى، قايدا تۇرعانى سىڭايداعى اقپاراتتار. بىراق مەن ول ماتەريالداردى سوڭىنا دەيىن قارامايمىن دا. جالپى، الەمنىڭ ساياساتىن تۇسىنبەيمىن. جەر ءۇشىن كۇرەسىپ جاتسا، جاۋىنگەرلەر ءوزارا اسكەري ءىس-قيمىل جۇرگىزىپ جاتسا، ءبىر ءجون ەدى، بىراق بالالاردىڭ ءولىمى، مەكتەپتەر مەن اۋرۋحانالاردى كۇيرەتۋ – قانداي ادامشىلىق؟
– ءسىز تۋرالى گازەتتەردە «اۋعانستاننان قايتقان ارۋ» دەگەن سياقتى كوپتەگەن ماقالا جازىلعان. سودان كەيىن ءسىزدى كەيبىر اسكەري «مات تەرەزا» دەپ اتايدى ەكەن. بۇلاي اتاۋدىڭ سىرى نەدە؟
– مەن وسىندا گوسپيتالدا ىستەپ جۇرگەندە 1989 جىلى اۋعانستاننان جارالىلاردى الىپ كەلدى. ولار 16-17 جاستاعى جاس بالالار بولدى. تەنتەكتىكتەرى دە بولدى. بىرەۋ بىردەڭە دەپ جاتسا، «ولارعا قاتتى سويلەمەڭدەر، ولار اۋعانستاننان كەلگەن بالالار» دەپ ولارعا شاڭ جۋىتپايتىنمىن. ۇنەمى سولاردىڭ ءسوزىن سويلەپ، كومەك كەرەك بولسا، شاماما قاراي قول ۇشىن سوزۋعا تىرىستىم. سول سوعىس الاڭىنان قيىن جاعدايدا كەلگەن سونداي بالالاردى ءوز كوزىممەن تالاي كوردىم عوي. 16-17 جاستاعى عانا بىرەۋدىڭ الپەشتەپ وتىرعان بالاسى. سوعىسقا ءبىرى بىلسە، ەندى ءبىرى بىلمەي بارعان. ولاردى ايايتىنمىن. سودان ولار مەنى «مات تەرەزا» دەپ اتاپ كەتتى. نەگىزىنەن وسى استاناداعى اسكەريلەر سولاي اتايدى. كورسە، ءالى كۇنگە دەيىن قۇرمەتتەپ تۇرادى.
– سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
سۇحباتتاسقان نۇرداۋلەت كاكىش
