«Ötkennıŋ parqyn tanymai tūryp, bügın men bolaşaqty dūrys bajailauǧa bolmaidy». Aqseleu Seidembekov.

Kışı jüzdıŋ Jetıru rular bırlestıgıne qatysty bilık Tamada bolar, batyrlyq Tabynda bolar, pırlık Kereitte bolar, aqyndyq pen jyraulyq Kerderıde bolar, Ramadan men Tıleude aŋşylyq bolar" -degen babalarymyz. Qazaqtyŋ Kışı Jüzınıŋ Jetıru qūramyna kıretın Kereit ruynan zamanynda nebır abyzdar, äulie-ämbe, ahundar şyqqan. Kereit ruyn «Jetı ölıkke jan bergen», al onyŋ bır tarmaǧyn Kereit Qoja, Kışı jüzdıŋ qojasy dep jatady.Osy ūǧymdardyŋ barlyǧy osy Qoja Kereit atalyǧynan şyqqan Üş jüzge pır bolǧan Sopy-Äziz Jädıkūly Müsırälımen, onyŋ ūly Qosym ūlymen tıkelei bailanysty. Jalpy Müsırälı baba turaly BAQ-tarda, äleumettık jelılerde köptegen maqalalar jariialandy, bıraq būl maqalalar halyq auzynda atadan balaǧa qaldyrylǧan halyq auzynda saqtalǧan äŋgımeler jelısımen örbıdı.

Bügıngı maqalamda Qosym qoja babamyz turaly būryn jariialanbaǧan tyŋ derekterdı jariialaudy jön kördım. Qazırgı qazaq tarihynyŋ jaŋa jas tolqyn tarihşy-zertteuşı Radik Temırǧaliev qaraǧandylyq bauyrymnyŋ «Tamǧa qazaq rularynyŋ tarihy» atty eŋbegınde (Almaty, «MELOMAN Publishing», 2023) Kereit ruy men ol rudan şyqqan tarihi tūlǧalarǧa qatysty bırşama derekter jariialanǧan.

Būl eŋbektegı derekterge säikes Şyŋǧys han zamanynda myqty, belgılı, ırgelı, sany köp el bolyp sanalǧan kereitterdıŋ jaryqşaǧy, bır bölıgınıŋ Noǧai Ordasy ydyraǧannan keiın qazaq halqy qūramyna qosylǧandyǧy belgılı (Trepalov V. Noǧai Ordasynyŋ tarihy. Qazan. «Qazan jyljymaityn mülık» baspa üiı. 2016.S.477). Şejırege säikes Kereit ruynyŋ tarihy ruǧa ūran bolǧan Aqsaqaldan bastau alady. 1701 jyly Resei imperiiasynda Remezovpen syzylǧan kartada qazırgı Aqtöbe oblysy aumaǧynda Aqsaqal ielıgı körsetılgen. Avtordyŋ pıkırı boiynşa ol jer qazaqtyŋ Kereit ruyna tiesılı bolǧan (Sabitov J. HVI-HVII ǧasyrlardaǧy qazaqtar men qazaq handyǧynyŋ tarihi kartasy.Memleket tarihy-İstoriia gosudarstva. No3 2016 S.42-43).

Zamandastary men ūrpaqtary aldynda HVII ǧasyrdyŋ ekınşıjartysynda Kereit ruyn qūruşy, rudyŋ bastamasy bolǧan Aqsaqaldan el aldyndaǧy abyroiy men ataǧy jaǧynan asyp ketpegenmen onymen bır qatarda tūrǧan Kışı jüzdıŋ ruhani basşysy, pırı Jädıkūly Müsırälınıŋ aty bükıl qazaq dalasyna belgılı. Şyndyǧynda Müsırälı babamyz Kışı jüzdıŋ emes, bükıl qazaqtyŋ Üş jüzınıŋ pırı, ruhani köşbasşysy edı. Ol turaly halyq auzynda adam balasy senbeitın ertegıge ūqsas aŋyzdar saqtalǧan. Onyŋ Üş jüzden jinalǧan äulie-ämbe, körıpkelder arasynda Türkıstanda ötkızılgen synaqta Jetı ölıktı tırıltıp, jūrtty şulatqanynyŋ özı ne tūrady...Ärine qazırgı ǧylym boiynşa ölgen adamdy qaita tırıltu mümkın emes, mümkın babamyz öleiın dep jatyrǧan adamdardy tırıltıp, el esınde qalǧan bolar...Bastysy Müsırälınıŋ adam oiyna kelmeitın, adam senbeitın taŋ qalarlyq närselerdı ısteumen halyq esınde qalǧan jäne onyŋ äulielık qasietıne sengen. Sondyqtan da Müsırälı, onyŋ ūly Qosym qojalardyŋ ūrpaqtary halyq arasynda Qoja atandy. Qara halyqtyŋ aqsüiek atanuy qazaq halqy tarihynda sirek kezdesetın jait. Būl kereitterdıŋ bügıngı ūrpaqtarynyŋ ūrpaqqa qoja atanyp ketuıne negız boldy.

1731 jyly Äbılqaiyr han bastaǧan Kışı jüz ökılderı Resei imperatory Anna İoann qyzyna qaramaǧyna kırıp, adal boluǧa ant berdı. Kereit ruynan būl şaraǧa qatysyp, ant bergender ışınde Müsırälı qoja ūly Şükırälı qojanyŋ bolǧandyǧy resmi qūjattarda tırkelgen. Bıraq, avtordyŋ körsetuı boiynşa būdan ärı Müsırälı ūrpaqtary özderıne belgılı sebeptermen A.Tevkelev bastaǧan qazaq elıne aǧyla bastaǧan Resei bilıgı ökılderımen kezdesuden, Resei aldynda bodandyqqa aparatyn bırlesken ıs-şaralardan özderın aulaq ūstaǧan. Būl Resei jaǧynyŋ habarlama, baianattarynda kereittter turaly derekterdıŋ köp jinaqtalmaǧanymen däleldenedı.

Qosym qoja Müsırälı qojadan keiın Kışı jüzdıŋ pırı boldy. Nūraly hannyŋ hatşysy Älmūhamet Resei bilık ökılderıne jazǧan hatynda ol turaly:«...Öz elınde Müsırälı qoja ūly Qosym qoja sözıne berık kısı jäne onyŋ aqyl-keŋesterı salmaqty» dep körsetedı.1748 jyldyŋ küzınde sūltan Nūralynyŋ han bolyp sailanǧan qūryltaiynda Qosym qoja Äbılqaiyr hannyŋ otbasyn qoldady (HVI-HVIII ǧ.ǧ. qazaq-orys qarym- qatynastary.Qūjattar jinaǧy, Alma-Ata,1961.426b). Alaida, Äbılqaiyr han ūrpaǧyn qoldap, qūryltaiǧa qatysqan Qosym qoja Resei imperatory Elizavetaǧa Nūraly sūltandy han qylyp bekıtu turaly jazylǧan hatqa qol qoiudan bas tartady. Müsırälı qojanyŋ ūrpaqtarynyŋ qazaq qoǧamyndaǧy bedeldıgın Nūraly hannyŋ A.Tevkelevke jazǧan hatynan baiqauǧa bolady. Han:«...Qosym qojanyŋ aǧasy Sauranbai qaza boldy, onyŋ mürdesı jerleuge Türkıstanǧa jöneltıldı (Qazaq bileuşı elitasynyŋ epistoliarlyq mūrasy. 1675-1821 j.j. Almaty, «ABDİ Kompaniiasy» AQ, 2014 S.47). Sauranbai qojanyŋ mürdesın Türkıstanǧa Qoja Ahmet Iаssaui keşenıne jerleuge hannyŋ özı köştı basqaryp barǧan. Bıraq, avtordyŋ körsetuı boiynşa osy şaradan keiın Nūraly han men Qosym qoja şegısıp qalǧan.

1753 jyly ekı han äuletı, Äbılqaiyr han ūldary men Batyr han, onyŋūly Hiua hany Qaiyp han arasyndaǧy būryŋǧy baqtalastyq qaita tūtanady. Sol jyldyŋ tamyz aiynda Qosym qoja Sauranbai aǧasyna as beredı.Qazaqta as pen toilardy ärtürlı mäseleler boiynşa kelıssözder jürgızu alaŋyna paidalanǧany belgılı. Qosym qoja sol asta jaulasqan ekı han äuletterın tatulastyrudy oilaidy. Bıraq, asqa tek Batyr han keledı, al Nūraly han bırneşe ret şaqyrylǧanyna qaramastan asqa kelmeidı (Veliaminov-Zernov V.V. Äbılqaiyr hannyŋ qazasynan keiıngı Reseidıŋ Ortalyq Aziiamen qarym-qatynasy.Qyrǧyz-qaisaqtar turaly tarihi derekter. 1748-1765 j.j. Bökei Ordasyna 200 jyl. 6 tomdyq kıtaptyŋ 1 kıtaby.Almaty.Ölke, 2001.S. 111).

25 tamyzda Nūraly han Hiua handyǧyna soǧys jariialap Resei bilıgınen 10 myŋ soldat pen zeŋbırekter sūrap, Hiua handyǧyn 1 künde jaulap alatyndyǧyn habarlaidy (Joǧarydaǧy Veliaminov-Zernov V.V.eŋbegı). Ärine qazaq handarynyŋ Reseige äskeri küş sūraǧan basqa ötınışterı siiaqty būl ötınış te aiaqsyz qalady. Bıraq, josparlarynda Hiua handyǧyn jaulap alu būrynnan bar jäne jaŋa memlekettı baqylau üşın Qaiyp handy özderınıŋ aitqanynan şyqpaityn Äbılqaiyr han ūrpaqtarymen auystyru Resei bilıgın oilandyryp tastaidy. 1755 jyly Resei ükımetı Nūraly han men onyŋ aǧaiyndaryna Hiua handyǧyn öz küşterımen jaulap aluyn qoldaitynyn habarlaidy. Eraly sūltannyŋ özınıŋ tūtqynǧa tüsken künde Resei tarapynan ony qūtqaruǧa ıs- şaralar qabyldanatyn bolsa Hiuaǧa qarsy soǧysqa daiyn ekendıgın estıgen Resei bilıgı oǧan kelısımın beredı. Resei imperiiasy Äbılqaiyr hannyŋ ūldarynyŋ Hiuany baǧyndyrǧannan keiın ekı el arasyndaǧy sauda-sattyqtan köp ūtatyn edı.Alaida, būl äskeri şara bastalmai jatyp aiaqtalady. Orynbordan Kışı jüz ordasyna jıberılgen kapitan kniaz Maksiutovtyŋ habarlauynşa Nūraly han men onyŋ aǧaiyndarynyŋ Hiuaǧa soǧys aşu üşın şaqyrǧan halyq jyiyny tarapynan qoldau tapqanmen bata sūrai barǧan bır äulie qoja soǧys qimyldaryna qataŋ türde tyiym salǧan. Belgılı Resei memlekettık qairatkerı, senator, tarihşy, jazuşy, etnograf. A.Levşin: «...olar (qazaqtar avt.H.Q.) qojanyŋ aitqanyn ıstep, soǧys aşu oiynan bas tartqan (A.Levşin.Qazaq-qyrǧyz nemese qyrǧyz-qaisaq ordalary men dalanyŋ sipattamasy. Almaty: Sanat, 1996.S 228).

A.Levşinnyŋ atyn körsetpegen qojasynyŋ Qosym qoja ekenıne eşkım kümandanbaityn şyǧar. Öitkenı, derekterge säikes ol kezde Qosym qojabūl düniede bar jäne Kışı jüzde pır, qoja rolın atqarǧan, basqa kısıler turaly aitylmaidy. Qosym qoja babamyz ekı han äuletterın tatulastyra almady.Bıraq, özınıŋ halyq aldyndaǧy abyroiynyŋ arqasynda bır özı, ekı bauyr, mūsylman halqynyŋ qandarynyŋ tögıluıne jol bermei Resei ükımetınıŋ Kışı jüz handyǧyn körşı handyqqa soǧys aşyp, aidap salu josparyn jüzege asyrmai tastady. Ärmen qarai Nūraly han men Qosym qoja arasyndaǧy kikıljıŋ aiaqtalmai, şielınıse tüsedı. Sol 1755 jyly Resei patşasyna qarsy sätsız küresten keiın qazaq jerıne jazadan qaşyp ondaǧan myŋ başqūrt köterılısşılerı pana sūrap keledı. Qazaqtyŋ tabyn, tama, jaǧalbaily ruynyŋ adamdary özderıne baspana, kömek sūrap kelgen başqūrt halqy qūramyndaǧy tabyn, tama, jaǧalbailylarǧa ara tüsıp, Reseidıŋ talap etuımen kelgen han sarbazdaryna olardy beruden bas tartady. Bıraq, olardyŋ keibıreulerı keiın bärıbır han qūryǧyna ılınedı. Estekterdıŋ sol ūrpaqtary qazır elımızdıŋ batys öŋırınde tūryp jatyr. Nūraly han sarbazdary sol başqūrttar men olarǧa baspana bergen Jetıru qazaqtaryn şabuylǧa ūşyratty. Hannyŋ būl äreketı Qosym qoja tarapynan qarsylyqqa ūşyrady. Pır: «...būl estekter (başqūrttardy qazaqtar solai ataǧan. Avt.H.Q.) bızdıŋ qandastar, mūsylmandar, orystardyŋ olarda qandai şaruasy bar. Būl estekterdıŋ bıreuın de bız jauǧa bermeimız.Hiua, Būqara, Türkımen men qaraqalpaqtar maǧan qarasty öŋır, olarda alty san rular boldy. Bız nege qazaq jerıne Alla jıbergen qalmaqtardy, qaraqalpaqtardy, türkımender men estekterdı olarǧa beruımız kerek?-dep jyiynǧa qatysyp otyrǧan aǧaiyndarǧa qarap: Būl estekterdı tonamaŋdar, öltırmeŋder, qūdalauşylarǧa tapsyrmaŋdar-, egerde olarǧa tapsyrsaŋdar, onda imansyz bolasyŋdar" degen. Bıraq, Qosym qoja būl joly Resei bilıgınıŋ būiryǧyn oryndauǧa jan tänımen kırısken Nūraly handy toqtata almady. Qosym qojanyŋ Hiuamen soǧysqa qarsy şyǧuy, başqūrttarǧa ara tüsuı onyŋ bilıkke saiasatynyŋ, közqarasynyŋ qandai ekenın bıldıredı. Onyŋ äreketterıne keŋes ükımetı «pantiurkizm», «panislamizm» ideiasyn qoldauşy, jaqtauşy dep baǧa beretın edı.Pırdıŋ bauyr halyqtar tūryp jatyrǧan Ortalyq Aziiany özıne qarasty öŋır dep jariialauyna qaraǧanda onyŋ sol aumaqta belgılı bolǧandyǧyn jäne dıni ūiymdar arasynda abyroily ekenın bıldırse kerek. Mūsylman elderınde üiıŋe qonaqqa kelgen nemese baspana, kömek sūrap kelgen adamdy kek alu üşın qudalap kelgen adamdarǧa bermeu, qonaq üiıŋde, sol auylda bolǧan kezde onyŋ basynan şaş tüsırmeu, qorǧau siiaqty jazylmaǧan zaŋ saqtalǧan. Qonaq üiıŋneŋ, auyldan şyqqasyn ärmen qarai onyŋ ömırıne üi iesı jauap bermeitın bolǧan. Avtordyŋ zertteuı boiynşa Qosym qojamen tıl tabysa almaǧan Nūraly han keiın onyŋ balalaryn özıne jaqyndata alǧan. 1770 jyly Nūraly hannyŋ Ekaterina II-ge jazǧan hatynda: «Namdūt-Qosym qojanyŋ ūldary Sadyr qoja men Bekqoja özıne jaqyn adamdar» (Qazaq bileuşı elitasynyŋ epistoliarlyq mūrasy 1675-1821 j.j. Almaty, «ABDİ Kompaniiasy» AQ, 2014 S.188). Būl jerde Qosym qojanyŋ aǧasy retınde körsetılgen Namdūt esımı basqa derekterde kezdespeidı.1771 jyly Nūraly han general-maior Reinsdorpqa arnap jazǧan hatynda Qosym qojanyŋ taǧy bır ūly Abzal qojanyŋ atyn ataǧan (Qazaq bileuşı elitasynyŋ epistoliarlyq mūrasy 1675-1821 j.j. Almaty, «ABDİ Kompaniiasy» AQ, 2014 S.188). Kereit şejıresınde onyŋ esımı Äbjal dep körsetılgen (Üsenbaev T. Alşyn şejıresı.Tūmar, 2003.S.40. Keiıngı zertteulerde ol HIH- ǧasyrdaǧy qazaqtyŋ pırı bolǧan Äbdıjälel (Abdul-Jalil dep körsetılgen). Alaida, şejırelerde Müsırälı men Qosym qoja babalardyŋ esımderı körsetılmeidı, olar Qorasan qoja ūrpaqtary retınde körsetılgen.

R.Temırǧaliev kıtabyndta Müsırälı men Qosym qoja babalarymyzdan basqa Kerit ruy turaly basqa da bırqatar derekter berılgen. Avtordyŋ pıkırınşe kereitterdıŋ 300 otbasysy Syr özenı men Aral teŋızınıŋ jaǧasynda, Barsūq mekenı janynda köşıp jürgen (1785-1828 j.j. Qazaq SSR tarihy. 4 Tom, KSRO Ǧylym Akademiiasy.Moskva-Leningrad 1940.S. 188). Belgılı Resei äskeri topografy, general-leitenant İ.Blarambergtıŋ derekterı boiynşa 12 bölımnen tūratyn kereit ruynyŋ qystaulary Syrdariia, Quaŋdariia özenderı men Arǧynqalǧan mekenı arasynda, jazǧy jailau baǧyty Troiskge deiın sozylǧan (İ.Blaramberg. Orynborǧa qarasty Jaiyqtyŋ arǧy betı(Kışı orda.Qyrǧyz-Qaisaq jerı. 3 bölım. 1848.S.88.Osy derekter belgılı Resei topografy etnografy, tarihşysy, Bas ştab ofiserı L.Meier kereit ruynyŋ Syrdariia,Jamandariia (Jaŋadariia, avt.H.Q.) men Quandariia arasynda Hiua bekınısı Hojaniiaz janynda egın egumen ainalysqany turaly jazǧan (L.Meier.Orynborǧa qarasty Qyrǧyz dalasy. Sankt-Peterburg, 1865.S.93). Orynbor gubernatory Volkonskiidıŋ tapsyrmasy boiynşa äzırlengen jazbaǧa säikes kereitter 12 bölımnen tūrǧan, jalpy sany 4 myŋ otbasyny qūraǧan.Jazǧy jailaulary Qaraqūmnyŋ soltüstıgınde Yrǧyzdan Qaraşatauǧa (mümkın Qaratau.avt.H.Q) deiın, qystaulary Syrdariianyŋ oŋtüstıgınen Jaŋadariiaǧa deiın sozylyp jatyr.Ol kezde kereittıŋ biı Manaq bi men Qosqūlaq bi bolǧan (1785-1828 j.j. Qazaq SSR tarihy. IV Tom, KSRO Ǧylym Akademiiasy.Moskva-Leningrad 1940.S. 188). Belgılı Resei zertteuşısı, Bas ştabynyŋ polkovnigı Iа.Gaverdovskii osy derekterdı qaitalap, kereitterdıŋ Būqaramen sauda-sattyq jasaitynyn jäne sauda keruenderınıŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etumen ainalysatynyn körsetken (HVI-HH ǧ. Qazaqstan tarihy orys derekterınde. V tom.Almaty: Daik-Press,2007. S.413).

Joǧaryda körsetılgen Manaq bi öz zamanynyŋ belgılı tūlǧasy bolǧan.Ol turaly halyq arasynda jaqsy estelıkter saqtalǧan. Onyŋ ūly Baibolsyn da halyq arasynda abyroily bolǧan. Resei derekterınde Baibolsynnyŋ Dosjan batyrmen aradaǧy qaqtyǧysy turaly derekter saqtalǧan. 1857 jyldyŋ qyrküiek aiynda patşa chinovnigı, keŋesşı Osmolovskii: «... kereit ruynyŋ Jartai bölımınıŋ qaruly 20 qyrǧyzy Baibolsyn Manaqovtyŋ basşylyǧymen ötken aida özınıŋ tuysyn öltırgen Dosjan Jantuǧanǧa baryp ony tūtqyndamaq bolǧan» (Ortalyq Aziiadaǧy äŋgımeler men oqiǧalar turaly. 1 Tom. 1853 j. 20 säuırı- 1862 j. 31 şılde. Qūjattar jinaǧy.Qaraǧandy, 2016.S. 288. Kıtapta Dosjannyŋ qandai ruǧa tiesılı ekenı jäne olardyŋ arasyndaǧy janjaldyŋ nemen aiaqtalǧany turaly körsetılmegen.

Qystaulary oŋtüstıkte ornalasqan qazaqtyŋ basqa ru-taipalary siiaqty kereitter Hiua handyǧyna baǧynyşty boldy.Qazaq dalasynyŋ oŋtüstıgındegı Kışı jüz jerınıŋ Resei imperiiasyna baǧyndyrylǧannan keiın HIH-ǧasyrdyŋ 50 jyldary kereit ruynyŋ bileuşısı Berdı Seŋgırov boldy (Ortalyq Aziiadaǧy äŋgımeler men oqiǧalar turaly. 1 Tom. 1853 j. 20 säuırı- 1862 j. 31 şılde. Qūjattar jinaǧy.Qaraǧandy, 2016.S. 329). 1864 j. Resei äskerlerınıŋ Türkıstan joryǧyna qatysqan kereit ruynyŋ bırqatar ökılderı marapattarǧa ie bolǧan.Olardyŋ ışınde Darqambai Mūrtazalin (jartai), Erbatyr Amanjolov (jartai), Amanjol Bekbergenov (bijan), Orazaly Qūlbaev (bijan). (Qazaq ūlt-azattyq qozǧalysy.9-şy tom.Almaty:El-şejıre,2008.S.122). Būl qazaq dalasy men qalalaryn Qoqan bilıgınen bosatu barysyndaǧy Resei äskerlerınıŋ joryǧy edı.

N.Masanovtyŋ pıkırınşe HH-ǧasyrdyŋ basynda kereit ruynyŋ sany 15-20 myŋ adamdy qūraǧan (Qazaq halqynyŋ tarihi-mädeni atlasy. Almaty:Print-S, 2011.S.95.A.Temırǧalievtıŋ derekterı boiynşa 1911 j. kereitter sany 12 myŋdy qūraǧan.Olardyŋ basym köpşılıgı (8,2 myŋ) Perovsk uezı aumaǧyn mekendegen (A.Temırǧaliev.Bolystyqtar,uezder...qazaqtar, Almaty,2010.S.49).Qazaqtardyŋ köşu prosesı kezındegı jürgızılgen sanaqta alşaqtyq boluy da mümkın. Sondyqtan būl sandardyŋ küman tuǧyzuy mümkın. Uikipediia-aşyq ensiklopediiaǧa säikes Müsırälı Jädıkūly, Äjıqoja Müsırälı sopy äziz, (17 ǧasyrdyŋ ekınşı jartysy-18 ǧasyrdyŋ basy)-Üş jüzdıŋ pırı, dıni qairatker, äulie. Kereit ruynan şyqqan dındar, sopylyǧy men taqualyǧyna orai Äjıqoja, al onyŋ ūrpaqtary kereit qoja atalyp ketken. 1680 jyly Kültöbede Täukenı han sailaǧannan keiın qazaq bilerı Müsırälını üş jüzge ortaq pır etıp jariialaidy. Esımıne sopy äziz ataǧy qosylady. Müsırälı qazaq halqynyŋ ädet- josyndarynyŋ jiyntyǧy «Jetı jarǧyny» äzırleuge qatysty degen derekter kezdesedı. Müsırälınıŋ 6 balasynyŋ bırı Qosymqoja da, onyŋ ūly Äbujälel de pır bolǧan. Qosym qoja Müsırälıūly- (1710 j.t.-1780 j.ö.)- belgılı dıni qairatker.Syr öŋırınde tuyp ösken.Kışı jüzdıŋ kereit ruynan şyqqan.Äkesı üş jüzge pır sailanǧan.Qosym qoja Syr boiy men qaraqalpaq elıne islam dının uaǧyzdauşylardyŋ bırı bolǧan (T.Dairabai.Syr elı. Qyzylorda oblysy ensiklopedeiasy. «Qazaq ensiklopedeiasynyŋ Bas redaksiiasy » 336 b.).

Hūsaiyn Asanūly Qorazbaev

Polkovnik-jurnalist. OPD –nıŋ bölım basşysy. Aqparat salasynyŋ üzdıgı.