Jinalystyŋ basty nazarynda – halyqaradaǧy demokratiialyq daǧdarys pen ekonomikalyq teŋsızdıktı retteu tūrsa da, saiasi sahnadaǧy basty taqyryp retınde Resei men Ukraina arasyndaǧy soǧys jäne Palestinanyŋ täuelsızdıkke qol jetkızu qūqyǧy tūrdy. Kärı Qūrlyq elderınıŋ köpşılıgı men jahandyq köşbasşylar Palestina halqyna oŋ qabaq tanytqanymen, Aq üidıŋ būl aitylǧan ūsynystarǧa jüregı jıbıp, büiregı būryla qoiǧan joq . BŪŪ Assambleiasyn da «Qyŋyr kısı bır jaq, qyryq kısı bır jaq» degendei, ortaq şeşımge kele almady. Müddeler arasyndaǧy qūbylmaly geosaiasi jürıstı bız öz halımızşe qysqaşa tärjımalap körsek.
1. Europa elderınıŋ Palestinaǧa degen ūstanymynyŋ özgeruı
Soŋǧy uaqytta Europa elderınıŋ Palestinaǧa qatysty közqarasy kürt özgerdı. Būǧan sebep — AQŞ-tyŋ Europaǧa, äsırese NATO-ǧa bölınetın qarjyny qysqartatynyn, Europa elderı öz qauıpsızdıgıne özı jauap beruı kerektıgın bırneşe ret mälımdeumen qatar, Aq üidıŋ Reseidı alǧa tarta otyryp , Europaǧa öz geosaiasi üstemdıgın küşeite tüsuınen edı.
Mūndai qysymǧa ūşyraǧan Euroodaq elderı endıgı jerde syrtqy saiasatta AQŞ-tan täuelsız baǧyt ūstanuǧa tyrysyp baǧuda. Osy özgerısterdıŋ bır körınısı retınde, bırqatar Europa memleketterı Palestinany egemen el retınde moiyndauǧa bet būrdy. Būl – bır jaǧynan, AQŞ-qa älem jūrtyna körsetken geosaiasi işara bolsa, ekınşı jaǧynan, Taiau Şyǧystaǧy öz müddesın tügendeuge jasalǧan geosaiasi qadam dep aituǧa bolady.
2.Taiau Şyǧys tūraqtylyǧy — Europanyŋ strategiialyq müddesı
Taiau Şyǧys pen Europanyŋ arasy teŋızben ǧana bölıngen körşıler bolǧandyqtan, Europa elderı üşın Taiau Şyǧystaǧy tūraqsyzdyq — migranttar tasqyny, dıni ekstremizm jäne ekonomikalyq qysymnyŋ negızgı közı bolyp tabylady. Sonymen qosa, Taiau Şyǧys — energetikalyq resurstarǧa bai aimaq. Eger būl öŋırde tūraqtylyq ornasa, Europa balama energiia közderın sol jaqtan köbırek ala alady. Būl — Reseige (gaz arqyly) jäne AQŞ-qa (mūnai, sūiytylǧan gaz arqyly) täueldılıktı azaituǧa mümkındık beredı.
3.Qoǧamdyq qysym men mūsylman älemınıŋ yqpaly
Keiıngı uaqytta Europa elderındegı qoǧamdyq pıkır Palestina mäselesıne qatysty aitarlyqtai özgerıske ūşyrady. Būǧan sebep — osy elderdegı mūsylman diasporasynyŋ ösuımen qatar, jastar arasyndaǧy İzraildıŋ saiasatyna qarsy syn közqarastyŋ küşeiuı edı. Qoǧamdaǧy osy özgerıster saiasi elitalarǧa qysym körsetıp, olardy Palestinaǧa qatysty beitarap nemese qoldauşy ūstanym qabyldauǧa itermelep otyr. Mūndai ışkı qoǧamdyq sūranysty elemeu — eldegı saiasi tūraqtylyq pen qoǧamdyq qoldauǧa tıkelei äser etuı mümkın. Sözımızge dälel retınde Rimde bolǧan narazylyqtardy tılge tiek etuge bolady. Sonymen qatar, mūsylman elderı — geosaiasi salmaǧy bar, ekonomikalyq yqpaldy jäne mädeni tūrǧyda bırıkken küş. Sondyqtan da Europa elderı ışkı auditoriianyŋ köŋılınen şyǧumen qatar, mūsylman älemı aldyndaǧy diplomatiialyq abyroiyn köteruge ūmtylyp otyr.
4. Kärı qūrlyq elderınıŋ syrtqy saiasattaǧy ideologiiasy men şynaiylyq arasyndaǧy qaqtyǧysy
Europa elderı syrtqy saiasatynda köbınese "demokratiia", "adam qūqyǧy", "territoriialyq tūtastyq" siiaqty qūndylyqtardy negızge alady. Būl prinsipter Reseidıŋ Ukrainaǧa basyp kıru jaǧdaiynda öte qatty ärı bırjaqty qoldanyldy: Europalyq Odaq elderı Ukrainanyŋ egemendıgın qorǧau üşın qaru-jaraq berıp, qatal sanksiialar engızdı. Alaida däl sol ūstanymdar Palestina mäselesınde Europa elderınıŋ tarapynan köbınese beitarap közqaras pen gumanitarlyq kömek aiasynda şekteldı. Ukrainany qoldaudaǧy qatal saiasat pen Palestinaǧa qatysty beitaraptyq arasyndaǧy qaişylyqtar ışkı saiasi ahualǧa jäne halyqaralyq bedelge kürdelı äser ettı. Osyǧan bailanysty kärı qūrlyq elderı syrtqy saiasattaǧy yqpalyn qaita qarastyryp, ony tüzetuge belsendı türde ūmtyluda.
Palestina mäselesı – älemdık derjavalar men aimaqtyq oiynşylardyŋ geosaiasi, äskeri, energetikalyq jäne ideologiialyq müddelerı toǧysqan kürdelı alaŋ bolyp tabylady. Būl jerde är el özınıŋ memlekettık müddesıne qarai geosaiasi şeşım qabyldaidy. Sol sebeptı kün tärtıbındegı maŋyzdy mäsele tek Palestinanyŋ egemendıgı turaly ǧana emes, jahandyq bilık pen älemdık yqpal üşın jürıp jatqan geosaiasi oiynnyŋ teke tıresı.
Būl aimaqta AQŞ, Resei, Qytai, İran, Arab älemı, Europa elderı jäne taǧy basqa oiynşylardyŋ müddesı saudaǧa salynyp jatqany — aqiqat. Ägraki, bız būl elderdıŋ geosaiasi häm geoekonomikalyq müddesı men jasaǧan saiasi qadamdary turasynda keiıngı maqalamyzda keŋınen toqtalatyn bolamyz. Deitūrǧanmen, Palestinanyŋ täuelsızdık mäselesı osy derjavalar arasyndaǧy müddeler qaqtyǧysynda şeşım tabatyny dauasyz. Dese de, Palestina jūrtynyŋ täuelsızdıgın BŪŪ-ǧa müşe 193 eldıŋ 158-ı moiyndauy — būl eldıŋ täuelsız memleket boluyna jol aşa ma?
Endeşe, bız osy sūraqtar töŋıregınde öz oiymyzdy örbıtıp körsek...
1.Palestinanyŋ egemen memleket retındegı territoriialyq üstemdıgı joq
Palestina öz aumaǧyna de-iure (zaŋ jüzınde) ie bolǧanymen, de-fakto (ıs jüzınde) tolyqqandy egemendık jürgızgen emes . Būl — halyqaralyq qūqyqta memleket boludyŋ basty şartyna qaişy bolyp tabylady.
Palestina formaldy türde memleketke tän keibır elementterge ie bolǧanymen, territoriialyq tūtastyq pen şekarany tolyq baqylau qūqyǧynan aiyrylǧan el bolyp tabylady. Batys jaǧalau men Şyǧys İerusalim — İzraildıŋ äskeri jäne äkımşılık baqylauynda bolsa,Gaza sektory – HAMAS baqylauynda bolǧanymen, şekara, äue keŋıstıgı men teŋız joldary tügel İzrail men Mysyr tarapynan qataŋ qorşauda.iaǧni,Palestinanyŋ eşbır halyqaralyq äuejaiy nemese teŋız porty joq, keden, vizalyq jüieler, import-eksport prosesterı de täuelsız emes.
2.Halyqaralyq qoldau men ışkı saiasattaǧy qarama-qaişylyq
Palestinadaǧy bırtūtas ükımettıŋ joqtyǧy men saiasi tūraqsyzdyq — eldıŋ egemendıgı men halyqaralyq moiyndaluyna basty kedergılerdıŋ bırı. Öitkenı, FATH pen HAMAS arasyndaǧy saiasi bölınıs Palestinany ekı bölek äkımşılık aimaqqa böledı: Batys jaǧalau jäne Gaza sektory. FATH halyqaralyq kelısımder men diplomatiiaǧa basymdyq berse, HAMAS qaruly qarsylyq pen qaru-jaraq qoldanudy qoldaidy. Palestinadaǧy bilıktıŋ ekıge bölınuı eldıŋ ūlttyq müddesın qorǧaudaǧy bırtūtas ūstanymnyŋ joqtyǧyn körsetedı. Aita keterlık taǧy bır jäit — halyqaralyq deŋgeide ekeuınıŋ qoldauşylary da geosaiasi müddeler men geoekonomikalyq müddege bailanysty bölınedı. Būl da öz kezegınde ūlttyq bırıguge ülken kedergı bolyp tabylady.
3.Palestina men İzrail arasyndaǧy şekara mäselesı
Palestina men İzrail arasyndaǧy naqty şekara syzyǧy älı bekıtılmegen. Būl ekı tarap arasyndaǧy eŋ kürdelı mäselelerdıŋ bırı bolyp tabylady. İzrail qauıpsızdık tūrǧysynan öz şekaralaryn tolyq baqylauda ūstaudy qalaidy, al Palestina öz kezegınde halyqaralyq moiyndalǧan territoriiasy retınde tolyq egemendıktı talap etedı. Mysaly: İerusalim qalasy ekı jaq üşın de asa maŋyzdy ärı kielı oryn. İzrail İerusalimdı özınıŋ astanasy dep sanasa, Palestina Şyǧys İerusalimdı bolaşaq täuelsız memleketınıŋ astanasy retınde qarastyrady. Būl jaǧdai Palestinanyŋ halyqaralyq arenada tolyq moiyndaluy men egemendıgın aludaǧy negızgı tosqauyl bolyp sanalady.
4. Veto qūqyǧy — Palestinanyŋ tolyq moiyndaluyna basty böget
Palestina — BŪŪ-nyŋ «baqylauşy memleketı» bolyp sanalady, bıraq tolyqqandy müşesı emes. Täuelsız memleket bolu jolyndaǧy maŋyzdy qadamdardyŋ bırı — BŪŪ-ǧa müşe bolu. Oǧan sebep — BŪŪ-ǧa müşe memleket bolu halyqaralyq tanudyŋ, saiasi qoldaudyŋ, diplomatiialyq märtebenıŋ belgısı.
Bıraq BŪŪ-ǧa kıru üşın memleket retınde belgılı bır talaptardy oryndau qajet — mysaly, täuelsız şekarasy men ışkı saiasi qūrylymy boluy, sondai-aq halyqaralyq qūqyqty saqtau. Sonymen qosa, eŋ maŋyzdysy — Qauıpsızdık Keŋesınıŋ maqūldyǧyn alu.
BŪŪ Qauıpsızdık Keŋesınde tūraqty müşeler (AQŞ, Resei, Qytai, Ūlybritaniia, Fransiia) özderınıŋ saiasi müddelerın qorǧau üşın kez kelgen resmi şeşımge «veto» qūqyǧyn paidalana alady. Būl degenımız — osy bes memlekettıŋ bıreuı ǧana qarsy dauys berse, saiasi şeşım qabyldanbaidy, tıptı qalǧan bükıl memleketter qoldasa da. AQŞ — İzraildıŋ basty odaqtasy retınde, Palestinanyŋ tolyq müşelıgın moiyndauǧa qarsy şyǧu üşın «veto» qūqyǧyn jiı qoldanady.
<< Veto qūqyǧy — būl BŪŪ Qauıpsızdık Keŋesınıŋ tūraqty 5 müşesıne (AQŞ, Resei, Qytai, Fransiia, Ūlybritaniia) berılgen erekşe qūqyq. Eger osy elderdıŋ bıreuı ǧana qandai da bır şeşımge «veto» qoisa, iaǧni qarsy dauys berse, onda sol şeşım joiylady nemese qabyldanbaidy — qalǧan elderdıŋ barlyǧy qoldap dauys berse de .>>
Palestinany täuelsız el retınde moiyndaudy talap etetın halyqaralyq qoldauşy memleketter aldaǧy uaqytta AQŞ-tyŋ geosaiasi şeşımın özgertu üşın Aq üi müddesın qanaǧattandyratyn köptegen geoekonomikalyq şeşımder men maŋyzdy kelıssözderge keletınıne bek senımdımız. Älemdık müddeler qaqtyǧysynyŋ endıgı ystyq nüktesı, iaǧni geosaiasi şahmat jürısınıŋ Aziiaǧa auǧany da aqiqat. Būl — endı basqa taqyryp... Deitūrǧanmen, Aziianyŋ jüregınde ornalasqan Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Özbekstan, Täjıkstan, Türıkmenstan elderı ortaq geosaiasi jäne geoekonomikalyq müddede bır jaǧadan bas, bır jeŋnen qol şyǧara alsa, alpauyt derjavalar sanasatyn salmaqty oiynşyǧa ainalatynymyzǧa da kümän joq. Barlyǧy da uaqyttyŋ enşısıne jäne bilıktegı saiasi elitalardyŋ şeşımıne bailanysty. Ägaräki Ūly Tūran ideiasy öz jemısın bergende, barlyq türık näsıldı jūrttardyŋ beibıt te baiandy kün keşer uaqyty da keler. Elımız aman, jūrtymyz tynyş bolsyn.
https://www.aljazeera.com/news/2025/9/23/which-are-the-150-countries-that-have-recognised-palestine-as-of-2025?utm_source=chatgpt.com
https://europeannewsroom.com/palestinian-statehood-gains-momentum-but-eu-still-divided-over-recognition/?utm_source=chatgpt.com
https://en.m.wikipedia.org/wiki/International_recognition_of_Palestine?utm_source=chatgpt.com
Ertūran Jūmaqanūly