Biylǧy jyldyŋ nätijelerı körsetkendei, tüitkıldı problemalardy şeşuge qatysty jüielı şeşımder – qūqyq būzuşylyqtardy qalpyna keltırıp qana qoimai, azamattardyŋ memlekettık organdardyŋ jūmysyna degen senımın arttyruǧa mümkındık bergendıgın körsetıp otyr.
Kelıp tüsken ötınışterdıŋ rekordtyq körsetkışı: senım indikatory nemese dabyl ma?
2024 jyly TQQK jäne onyŋ aimaqtyq departamentterı azamattardyŋ 62,5 myŋnan astam ötınışterın qarady, būl ötken jylmen salystyrǧanda 20%-ǧa joǧary körsetkış. Şaǧymdardyŋ eŋ köp sany bölşek sauda (37,5%), elektrondyq kommersiia (23,2%) jäne tūrmystyq qyzmetter (8,8%) salalarynan tüstı. Sonymen bırge, qarjylyq qyzmetter (3,2%), bılım beru (1,4%) jäne ūialy bailanys (3,5%) salasynda şaǧymdardyŋ ösuı baiqalady.
Osylaişa, ötınışter sanynyŋ artuy ekı negızgı tendensiiany körsetedı. Bır jaǧynan, būl ekonomikanyŋ jekelegen salalaryndaǧy jüielı problemalardyŋ dälelı bolsa, ekınşı jaǧynan, şaǧymdardyŋ köbeiuı öz qūqyqtaryn belsendı türde qorǧaityn azamattardyŋ qūqyqtyq sauattylyǧynyŋ artqanyn körsetedı.
TQQK jūmysynyŋ tiımdılıgınıŋ maŋyzdy körsetkışterınıŋ bırı tūtynuşylardyŋ qalpyna keltırılgen qūqyqtarynyŋ kölemı bolyp tabylady. 2024 jyly jalpy somasy 2 mlrd (2 067,8 mln) teŋgeden asatyn tūtynuşylardyŋ qūqyqtary (qaitaru, aiyrbastau, auystyru) qorǧaldy — būl ötken jylmen salystyrǧanda 193%-ǧa artyq körsetkış.
"Sapaly önım": azamattardyŋ densaulyǧyn qorǧauda
Memlekettık baǧdarlama aiasynda ıske qosylǧan "Sapaly önım" jobasy tūtynuşylardy qorǧau jüiesınıŋ maŋyzdy elementıne ainaldy. 2024 jyly joba şeŋberınde qoǧamdyq ūiymdar 2002 önım atauyn ırıktedı, onyŋ ışınde 1423 türınde nemese 71%-nda būzuşylyqtar anyqtaldy.
Äsırese, merzımı ötken önımderdıŋ boluy köŋıl alaŋdatarlyq faktırlerdıŋ bırıne ainaldy. Tekserulerge säikes, tekserılgen 10 önımnıŋ är 10-y jaramdylyq merzımı ötkenı anyqtaldy. Būl rette, önımdı satyp alu merzımın anyqtau, maqsatty türde ızdeusız, kezdeisoq jürgızıldı jäne mūndai jaǧdai Qazaqstannyŋ barlyq öŋırlerınde tırkeldı. Anyqtalǧan merzımı ötken önımderdıŋ arasynda süt, et önımderı, şyryndar men konditerlık tauarlar boldy.
Alaida zaŋ būzuşylyqtar tek jaramdylyq merzımıne qatysty jaǧdailarda ǧana oryn alǧan joq. Joba aiasynda anyqtalǧan bırqatar jaǧdailar qoǧamda ülken rezonans tudyrdy. Mysaly, Taldyqorǧan dükenderınıŋ bırınde sary maidan saraptama qorytyndylary boiynşa, densaulyqqa qater töndıretın ışek taiaqşasy tobynyŋ bakteriialarynyŋ boluy anyqtaldy. Petropavlda halal dep jariialanǧan tuşenka etın tekseru barysynda şoşqanyŋ DNQ-sy tabyldy, būl tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn būzyp qana qoimai, olardyŋ öndıruşılerge degen senımın tömendetetını anyq. Sol siiaqty Türkıstanda qūpiia satyp aluşy ädısımen satyp alu kezınde, konditerlık önımderdı taŋbalau men saqtauda öreskel zaŋ būzuşylyqtary anyqtaldy.
Būl faktıler önım sapasynyŋ problemalary özektı bolyp qala beretının jäne jüielı täsıldı qajet etetının rastaidy. Būl rette, baqylaudy küşeitu, qataŋ standarttardy engızu jäne öndıruşıler men tūtynuşylarmen belsendı aǧartuşylyq jūmys — azamattardyŋ qauıpsızdıgı men qūqyqtaryn qamtamasyz etudıŋ negızgı mındetterı bolyp sanalady. Sonymen qatar, tauarlardy taŋdau uaqytynda tūtynuşylardyŋ qūqyqtyq sauattylyǧyn arttyra otyryp, halyqty barynşa habardar etu jūmystaryn jalǧastyru maŋyzdy bolyp qala bermek.
Elektrondyq kommersiia: sifrlyq däuırdegı qorǧanys
Elektrondyq sauda eŋ problemaly salalardyŋ bırı bolyp qala beredı. 2024 jyly būl sala tūtynuşylardyŋ barlyq ötınışterınıŋ 23%-yn qūrady. Azamattardyŋ negızgı şaǧymdary satuşylar turaly aqparattyŋ bolmauy, tauarlardyŋ sipattamaǧa säikes kelmeuı jäne aqşany qaitarudan bas tartuǧa bailanysty boldy.
Tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧaudy küşeitu maqsatynda, tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau turaly zaŋnyŋ jaŋa redaksiiasynda qosymşa retteu şaralary qarastyrylǧan. Zaŋǧa "elektrondyq satu alaŋy (marketpleis)", "internet-düken" jäne "aqparattyq-jarnamalyq alaŋ" siiaqty naqtylanǧan ūǧymdardy engızıldı. Būl olardyŋ mındetterı men retteuşı mehanizmderın naqty anyqtauǧa mümkındık berdı.
Elektrondyq sauda alaŋdary endı tırkeudı jäne autentifikasiiany qosa alǧanda, satuşylarǧa rūqsat berudıŋ ışkı erejelerın engızuge mındetteldı.
Satuşylarmen jasalǧan şarttarda tauar men satuşy turaly tolyq aqparat berudı qosa alǧanda, tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau turaly zaŋnamany mındettı türde saqtau közdeledı. Platformany baqylaudy küşeitu maqsatynda zaŋ būzuşy-satuşylarǧa olardyŋ şottaryn būǧattauǧa deiın canksiialar qoldanyla alady. Sonymen qatar, tūtynuşylarǧa tauarlarǧa säikestık sertifikattaryna qol jetımdılık berıledı, mūndai jüie onlain satu jüiesıne aşyqtyq pen senımdılıktı arttyrady.
Elektrondyq alaŋdardyŋ memlekettık organdarmen özara ıs-qimylyna erekşe nazar audaryldy. Osyǧan orai, şuly jaǧdailardy jedel şeşu üşın tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau jönındegı Ombudsmenmen jäne uäkılettı organdarmen tyǧyz yntymaqtastyq közdelgen.
Zaŋnyŋ jaŋa redaksiiasy: jetıldıruge arnalǧan qadam
2024 jyldyŋ basty jetıstıkterınıŋ bırı "Tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau turaly" Zaŋnyŋ jaŋa redaksiiasyn QR Parlamentı Mäjılısı deputattarynyŋ bırınşı oqylymda qabyldauy boldy. Būl qūjat elektrondyq saudanyŋ ösuı, qoǧamdyq bırlestıkterdıŋ rölın küşeitu jäne salaaralyq üilestıru qajettılıgı syndy zamanaui syn-qaterlerdı eskere otyryp, zaŋnamany jaŋǧyrtu qajettılıgın körsetedı.
Zaŋnyŋ negızgı jaŋaşyldyqtary:
Daulardy şeşu tärtıbın jeŋıldetu. Tūtynuşylarǧa sotqa deiıngı tärtıppen janjaldardy şeşu, qūqyq būzuşylardy jauapqa tartu üşın sotqa nemese uäkılettı organǧa jügınu taŋdauy berıledı.
Tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau jönındegı Ombudsmen institutyn engızu. Ombudsmen azamattardyŋ müddelerın bıldıretın, zaŋnyŋ saqtaluyn baqylaudy qamtamasyz etetın jäne daulardy şeşuge järdemdesetın täuelsız deldal bolady.
Käsıpkerlerdıŋ jauapkerşılıgın arttyru. Zaŋdy öreskel būzatyn satuşylar üşın tūtynuşynyŋ paidasyna aiyppūl salu mümkındıgın qosa alǧanda, azamattyq qūqyqtyq jauapkerşılık engızıledı. Būl biznestı öz mındettemelerıne jauapkerşılıkpen qarauǧa yntalandyrady.
Elektrondyq saudany retteu. Alǧaş ret zaŋ "elektrondyq sauda alaŋy", "internet-düken" jäne "aqparattyq-jarnamalyq alaŋ" ūǧymdaryn naqty ajyratady. Būl marketpleistı tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau turaly zaŋnamany saqtaityn käsıpkerlermen şarttar jasasuǧa, sondai-aq tauarlardyŋ säikestık sertifikattary turaly aqparat beruge mındetteitın erejelerdı belgıleuge mümkındık beredı. Erejelerdı būzuşylar būǧattaluy mümkın, būl elektrondy sauda naryǧyn tūtynuşylar üşın qauıpsız etedı.
Qoǧamdyq bırlestıkterdıŋ rölın nyǧaitu. Qoǧamdyq ūiymdarǧa qoǧamdyq monitoring jürgızu jäne tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau prosesterıne qatysu qūqyǧy berıledı. Būl jergılıktı jerlerde tauarlar men qyzmetterdıŋ sapasyn baqylaudy küşeituge mümkındık beredı.
Būl özgerıster biznes azamattardyŋ qūqyqtaryn qorǧauda memlekettıŋ serıktesı bolatyn tūtynu qatynastarynyŋ neǧūrlym ädıl jüiesın qūruǧa baǧyttalǧan. Zaŋnyŋ jaŋa redaksiiasyn qabyldau tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau jüiesıne degen senımdı küşeitıp qana qoimaidy, ol jauapty jäne bäsekege qabılettı biznes-ortany qalyptastyru üşın negız bolady.
2025 jyl Qazaqstannyŋ tūtynu naryǧyn qauıpsız ärı aşyq etetın osy bastamalardy ıske asyru üşın şeşuşı jyl bolmaq.
Äleumettık zertteuler: azamattar közqarasy
2024 jyly Tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau komitetı şaǧymdardy öŋdeuge nazar audaryp qana qoimai, auqymdy äleumettık zertteuler jürgızdı. Būl saualnamalar tūtynuşylardy alaŋdatatyn negızgı mäselelerdı anyqtauǧa kömektestı. Respondentter kölık (64%), turistık sala (52,6%), densaulyq saqtau (41%) jäne qarjylyq qyzmetter (36%) salalaryna köŋılı tolmaitynyn jetkızdı.
Būl nätijeler 2024 jyldyŋ qazan aiynda ötken vedomstvoaralyq keŋeste talqylauǧa negız boldy. Keŋes memlekettık organdardyŋ, qoǧamdyq bırlestıkter ökılderınıŋ jäne sarapşylardyŋ basyn qosty. Kezdesu aiasynda osy salalardaǧy jüielı problemalardy joiu boiynşa ūsynystar äzırlendı.
Keŋes otyrysynda tūtynuşylardyŋ mäselelerın şeşude jäne bırlesken jūmys jürgızude keşendı täsıl qajet ekenı atap ötıldı. Mysaly, sanitarlyq-epidemiologiialyq baqylau komitetımen jūmys tobyn qūru jönındegı bastama elde satylatyn önımnıŋ sapasyn baqylaudy küşeituge mümkındık beredı. Öz kezegınde, tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧaudyŋ sifrlyq tetıkterın jaqsartu elektrondyq sauda naryǧyn qauıpsız ärı aşyq etedı.
Būl ūsynystar qazırdıŋ özınde ıske asyryla bastady jäne 2025 jyly basym baǧyttarǧa ainalady. Komitet bastamaşylyq etken vedomstvoaralyq yntymaqtastyq Qazaqstan azamattarynyŋ ömır süru sapasyn arttyruǧa baǧyttalǧan ädıl jäne tiımdı jüienı qūruda maŋyzdy röl atqarady.
Jyl qorytyndysy: senım damudyŋ negızı
2024 jyl tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau uaqyttyŋ qiyndyqtaryna ünemı beiımdeludı talap etetın serpındı sala ekenın aiqyndady. Tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau komitetı özektı mäselelerge tez jauap berıp qana qoimai, olardyŋ aldyn aludyŋ ūzaq merzımdı tetıkterın qūruda.
Būl nätijeler memlekettıŋ, biznestıŋ jäne qoǧamdyq bırlestıkterdıŋ bırlesken küş-jıgerınsız mümkın bolmas edı. Sauatty zaŋnamalyq retteu, azamattar tarapynan qoldau jäne zamanaui tehnologiialardy paidalanu Qazaqstanda tūtynuşylyq qatynastardyŋ ädıl jäne qauıpsız jüiesın qalyptastyru üşın negız jasaidy. Dese de, alda jüienı jetıldırudıŋ jäne tūtynuşylardyŋ ömırın odan ary qorǧaityn örşıl mındetterdı jüzege asyrudyŋ jaŋa mümkındıkterı bar.