Olardyŋ tızımı, ömırbaiandary men suretterın kez kelgen orta mektep, käsıptık uchilişe, arnaiy orta, joǧarǧy oqu oryndary, mūrajai, qalalyq partiia komitetı, atqaru komitetı, audandyq, qalalyq, oblystyq äskeri komissiariiattar, kez kelgen memlekettık mekemeler qabyrǧalarynan, al Ūly Jeŋıs künı olardyŋ sureptterın Ortalyq alaŋ men mäŋgılık alau eskertkışı janynda bolatyn şeruge şyqqan adamdardyŋ qolynan köruge bolatyn. Olar turaly köp mol maǧlūmat bıletın keŋes, partiia, käsıpodaq, ŪOS-nyŋ ardagerı, jauyngerlık "Qyzyl jūldyz", "Otan soǧysy" ordenderınıŋ iegerı, äkem Asan Qorazbaevpen pıkır, aqparat almasatyn edım.Qyzylordalyq batyrlar J.Hizatovty, P.Artemovty qyzmet babynda kördım. J. Nürseitovpen bırneşe ret jeke kezdestım. Keŋes zamanynda Ūly Otan soǧysyndaǧy jeŋıs pen soǧys ardagerlerı, äsırese keŋes odaǧynyŋ batyrlary memlekettık deŋgeide därıpteletın. Olardyŋ aty-jönderın jatqa bıletınmın, ömırbaiandaryn jiı qyzyqtap oqyp, olardyŋ ūltyna qaramai jerlesterımız retınde maqtan tūtatynmyn.
Ötken jyly Almatyda tūratyn, Qaraqalpaqstan, Qazaqstan Respublikasynyŋ sot ardagerı, belgılı advokat Adaibek Beiımbetov aǧamyzdyŋ üiınde qonaqta bolǧanda kıtaptar söresınde tūrǧan bır tarihi kıtapqa közım tüsıp, at-üstı oqyp şyqtym. Būl 1984 j. Taşkentte, «Uzbekistan» baspahanasynda (resenzent jazuşylar tarih ǧylymdarynyŋ doktory, profesor, T.D.Djuraev pen tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty N.N. Maslov) avtor N.G. Berezniakpen qūrastyrylǧan «Geroi Sovetskogo Soiuza Uzbekistansy» kıtaby. Maqsatym, kıtaptan qazaq batyrlary turaly derekter tabu.
Jazuşylar N.E.Tihomolov pen B.H.Boksermen ädebi öŋdelgen kıtaptyŋ mazmūnymen tanysu barysynda jolym bolyp, qazaq batyrlary turaly tabylǧan qyzyqty derekter menı taŋqaldyrdy. Özbekstan üşın tarihi maŋyzy bar kıtaptyŋ 119 betınde avtormen syrboiylyqtar maqtanyş tūtatyn keŋes odaǧynyŋ batyry Naǧi İliasovtyŋ erlıkterı orys halqynda batyrlarǧa qatysty qoldanylatyn «Men onymen barlauǧa barar edım» degen qanatty sözderımen bastalǧan. Ärmen qarai mynandai joldar bar eken: "N.İlsov 1920 j. Qyzylorda oblysy Qyzyl Iýlduz qystaǧynda düniege kelgen, ūlty qazaq, Taşken balalar üiınıŋ tärbielenuşısı, Taşken pedagogika uchilişesınıŋ rabfakyn aiaqtaǧan soŋ mektep mūǧalımı bolyp qyzmet ıstegen".Äskeri ataǧy serjant, 152 atqyştar brigadasynyŋ barlau rotasynyŋ bölımşe komandirı, Ş-därejelı «Daŋq» ordenı men «Erlıgı üşın» medalymen marapattalǧan. Ärmen qarai batyrymyzdyŋ soǧys kezındegı erlıkterı körsetılgen. Tarihi kıtaptyŋ 231 betınde ekınşı syrboiylyq batyrymyz Jappasbai Nürseitovtıŋ 1942 jyly Taşken oblysynyŋ Orta Şyrşyq audanynyŋ äskeri komissiariatymen äskerge şaqyrylǧandyǧy, ŪOS kezındegı erlıgı baiandalǧan. Soǧystan keiın onyŋ Kirov sovhozynda (qai respublikanyŋ, qai oblysynyŋ qai audany ekenı körsetılmegen) jūmys ıstegenı, bıraq batyrdyŋ ömırbaiany körsetılmegen.
Qos batyrymyzdyŋ soǧysta körsetken erlıkterı köptegen kıtaptarda, ǧalamtorda jazylǧannan keiın kıtapta keltırılgen olardyŋ erlıkterın qaitalamaudy jön kördım.
Vikipediia-aşyq ensiklopediia derekterıne säikes N.İliasov Qyzylorda oblysynyŋ Tereŋözek audanynyŋ «Krasnaia kommuna» kolhozynyŋ № 8 auylynda tuylǧan. Qazaqstanda alǧaşqy bolyp aşylǧan Arys balalar üiınde (bügınde Täjıbaev atyndaǧy №1 balalar üiı), keiın Taşken balalar üiınde tärbielenıp, orta mekteptı, odan keiın Taşken pedagogika uchilişesın rabfakyn aiaqtap, Taşken oblysynyŋ joǧarǧy Şyrşyq orta mektebınıŋ bastauyş mūǧalımı (1939-1940 j.j.), Qyzylorda oblysy, Tereŋözek audanynyŋ öz auylyndaǧy E.Telman atyndaǧy tolyq orta mektepte mūǧalım bolyp qyzmet atqarǧan.Vikipediiada oqyp, mūǧalımdık qyzmet bastaǧan jerı Özbekstan dep körsetılgen. N.İliasovtyŋ balalyq, bozbalalyq şaǧyn Taşkentte ötkızgenıne dau aita almaimyz, ol turaly uaqytynda onyŋ marqūm ūly Renat ta äŋgıme barysynda aitqan bolatyn.
Al Qyzylordanyŋ Tereŋözegınde tuyp, sonda bastauyş mektepte oqyp, äskerge alynǧan J.Nürseitov nelıkten özbekstandyq batyrlar qataryna qosylǧandyǧy bızge belgısız. Özbek jaǧynyŋ J.Nürseitovty eşbır negızsız, dälelsız, qūjatsyz Özbekstannyŋ Kirov sovhozynda jūmys ıstedı deuı eşbır qisynǧa kelmeidı. Resmi derekterge säikes J.Nürseitov 1923 jyly 9 mamyrda Qazaq KSR-nyŋ Qyzylorda oblysynyŋ Tereŋözek audanyndaǧy Qūraily ūjşarynda (Şırkeilı auylynda) tuǧan. Qyzyl Armiia qataryna 1942 jyly şaqyryldy. Ol keŋes äskerı qataryna 1942 jyly şaqyrylyp äskeri boryşyn 155 atqyştar diviziiasyna qarasty 486 atqyştar polky qūramynda Ahtyrka qalasy, Kiev oblysy men Dnepr özenınen ötu kezındegı erlıkterı, soǧystan keiın Kirov sovhozynda jūmys ıstegenı körsetılgen. Vikipediia-aşyq ensiklopediiada onyŋ Taşken balalar üiınde tärbielengendıgı, pedagogika uchilişesınde oqyǧandyǧy derek körsetılmegen.
Ǧalamtor derekterıne säikes Özbekstan jaǧynyŋ keŋes ükımetı kezınde J.Nürseitov düniege keldı degen Kirov atymen Taşken oblysy Chinaz audanynda kolhoz atalǧan, al Chimkent (qazırgı Türkıstan) oblysynda Kirov atynda keiın qaita atalǧan Mailyoşaq, Kazybek bi Aqbūlaq, Örgebas, Jıbek joly, Asyq ata auyly-vinsovhoz Abai atalǧan bırneşe kolhoz bolǧan. J.Nürseitovke qatysty jinaqtalǧan derekterde onyŋ Özbekstan men Şymkent oblysyna qatystylyǧy, iaǧni onyŋ onda düniege kelgendıgı, tūrǧandyǧy, oqyǧandyǧy, jūmys ıstegendıgı, äskerge alynǧandyǧy turaly basqa derekter joq. Endı batyrlarymyzǧa qatysty bızdıŋ qolymyzda bar derekterge toqtalyp öteiık. Olar turaly tolyq aqparat jinau üşın bırneşe kıtaptardy, ǧalamtordy paidalanuǧa tura keldı. Keŋes odaǧynyŋ qazaqstandyq batyrlary turaly jobanyŋ bas redaktory Quanǧanov F. pen bas ǧylymi redaktory TǦD-y, professor, Halyqaralyq aqparattandyru akademiiasy men Resei jaratylystanu akademiiasynyŋ akademigı S.F.Majitovtyŋ, (resenzentter TǦD-y, professor L.T. Qojakeeva, TǦD-y L.N.Nūrsūltanova), SǦD-y, dosent G.K.Kuljanova, TǦD, professor, akademik, TǦK-y Ş.S.Sūltanbekov, qūrastyruşy avtorlar TǦK-y S.İ.Aikozov, PǦK-y F.K.Atabaeva, TǦK-tary K.N.Baltabaeva, S.U.Baqtyorazova, S.A.Qojkenovtıŋ 2 tomdyq "Geroi Velikoi Pobedy" (Astana-Almaty), Al-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetımen şyǧarylǧan "Geroi-Kazahstansy" qysqa bibliografiialyq anyqtama 1937-2016 (Almaty, "Qazaq universitetı", 2020) qūrastyruşy zapastaǧy polkovnik Q. Jadyqov (resenzentter Abjanov H. TǦD, D.Abraimov ÄǦD), "Qazaqstandyq Keŋes Odaǧynyŋ Batyrlary: Ensiklopediialyq jinaq" (Bas redaktordyŋ orynbasary N.Mauytov, Almaty: "Öner", 2010), üiımdegı bai kıtaphana qorynda saqtalǧan "Qyzylordalyq qaharmandar" mereitoilyq jinaq (redaksiialyq alqa Q.Köşerbaev, S.Şauhamanov, Qyzylorda OAK,2015, "Poligrafiia"), «Özbekstandaǧy qazaqtardyŋ tarihy jäne bügıngı damuy» atty, Düniejüzı qazaqtarynyŋ qauymdastyǧymen (avtorlary Q.Qoblandin, G.Meŋdıqūlova, 2009 j. Almaty q.) şyǧarylǧan kıtaptarǧa, Vikipediia-aşyq ensiklopediia, Bükılreseilık Federaldyq ūlttyq ısterı» qoǧamdyq ūiymynyŋ «Resei qazaqtarynyŋ Federaldyq Ūlttyq-mädeni avtonomiiasynyŋ» «EL BATYRLARY» halyqaralyq patriottyq internet-joba saitynyŋ «Jit vechno» paraqşasyna, t.b. ǧalamtor derekterıne jügındım. Tek Bükılreseilık Federaldyq ūlttyq ısterı» qoǧamdyq ūiymynyŋ «Jit vechno», "El batyrlary" patriottyq internet joba saitynyŋ paraqşasynda J.Nürseitovtyŋ äskerge 1942 jyly Taşken oblysynyŋ Orta-Şyrşyq AÄK-men alynǧandyǧy turaly jariialanǧan. KSRO Äskeri-Teŋız-Flotynyŋ Halyq komissary flot admiraly N.Kuznesovtyŋ būiryǧyna säikes 24.04.1944 j. S-16 süŋguır qaiyǧy atalǧan Jappasbai batyrymyzǧa qatysty kıtaptar men ǧalamtor paraqşalarynda, basqa da derekterde onyŋ Qyzylorda oblysynda tuyp, ösıp, soǧysqa attanyp, keiın elge oralǧandyǧy, Özbekstanǧa eşqandai qatysy joq ekendıgı anyq körsetılgen. Menıŋ oiymşa "Jit vechno" saity J.Nürseitovty eşbır negızsız özbekstandyq dep N.G. Berezniak kıtabynan alynyp, taratylǧan aqparat sekıldı. Sondyqtan onyŋ özbekstandyq batyrlar qatarynan oryn aluy tüsınıksız jait.
Būl taqyryptyŋ jalǧasy qazaqstandyq, qazaqtan şyqqan keŋes odaǧy batyrlaryna qatysty basqa da qyzyqty derekterdı ūsynsaq.
Joǧaryda körsetılgen kıtaptarda qazaq-özbek aǧaiyndy ekı eldıŋ tarihyna engen ortaq bırneşe keŋes odaǧynyŋ batyrlarynyŋ esımderı körsetılgen. Olardyŋ qatarynda Qazaq KSR Qyzylorda oblysy Qazaly audanynda tuǧan ūlty qazaq, Maqaş Balmaǧanbetov bar. Soǧystan keiın Qaraqalpaqstanǧa qonys audaryp, Nükıs qalasynda tūrǧan.Osyǧan bailanysty ol özbekstandyq, qazaqstandyq batyrlar tızımınde bar. Kelesı batyrymyz ūşqyş, gvardiia aǧa leitenanty Bılıs (Plis) Nürpeisovtyŋ ata-anasy Qaraqalpaqstanǧa Qazaqstannan köşıp barǧanyn bıreu bılse, bıreu bılmes. Būryn tek jaqyn aǧaiyndaryna ǧana belgılı bolyp kelgen ūlanymyzdyŋ ūlty qazaq ekenı bızge 2015 j. Ūly Jeŋıstıŋ 70 jyldyǧy qarsaŋynda belgılı bolǧan. "Qyzylordalyq qaharmandar" mereitoilyq jinaǧy men odan būryn şyǧarylǧan jinaqtarda onyŋ esımı kırgızılmegen bolatyn. Vikipediia-aşyq ensiklopediiada derekterıne säikes ol Qaraqalpaqstanda (taǧy bır derekterde Aqtöbe oblysynda) tuǧan. Batyrdyŋ Qyzylorda qalasynda tūratyn tuysqandarynyŋ aituy boiynşa ol Qyzylorda oblysy Qarmaqşy audanynda tuǧan. Aǧaiyndary Qyzylorda oblysynda tūryp, 1930 jyldary dıni qairatker, köterılıs basşysy Aqmyrza Tösūly işannyŋ keŋes ükımetıne qarsy köterılısınen keiın Qaraqalpaqstanǧa (mümkın Aqtöbe arqyly) köşıp barǧan bolar. Sondyqtan da ony özbekstandyqtarmen qatar, qyzylordalyqtar men aqtöbelıkter de öz batyry qataryna kırgızgen.
Äiteuır özaǧaŋdarmen daŋqty jerlesterımız M.Balmaǧanbetov pen B.Nürpeisovtyŋ ūlty qazaq dep körsetılgenıne şükırşılık tanytaiyq. Özı batyr, özı ūşqyş, Ūly Jeŋıs qarsaŋynda Berlin tübınde qaza bolǧan qandasymyz ūşqyş batyrlary joqtyŋ qasy Özbekstan batyrlary statistikasyn tolyqtyratyn edı. Äitpese türkıstandyq Rasul Esetov pen qaraqalpaqstandyq İnoiat Nauryzbaev siiaqty ūlty özbek bolyp jazylyp ketpegenıne kım kepıl. R.Esetovtyŋ soǧysqa alynatyn jasqa tolmai Türkıstan äskeri komissiariiatyna qaita-qaita baryp jürgende qalalyq komsomol komitetınıŋ nūsqauşysy, qūjattaryn rettep, jasyn ūlǧaityp, soǧysqa jıbergen körşısı, ūlty özbek jıgıtınıŋ onyŋ ūltyn özbek qylyp jazdyrǧanyn soǧystan keiın bılgendıgın, köptegen mekemelerdıŋ esıgın tozdyryp, äreŋ degende özınıŋ qazaq ekenın däledep şyqqany turaly kezınde BAQ-tarda jariialanǧan bolatyn. Syrtynan ūlty özbek bolyp jazylyp ketken qaraqalpaqstandyq İnoiat Nauryzbaev özınıŋ ūlty qazaq ekenın bilık oryndaryn aralap jürıp, 90 jyldardyŋ aiaǧynda däleldedı. Vikipediia –aşyq ensiklopediiada onyŋ ūlty özbek bolyp keldı, keiın qazaq dep özgertıldı. N. İnoiatovtyŋ özbekten qazaq bolu jolyndaǧy sergeldeŋı kezınde BAQ-tarda jariialandy. Tölqūjatyndaǧy ūltyn ūltyn özgertpeu turaly ūsynystaryn qabyldamaǧan qaisar mınezdı batyrymyz eşteŋege qyzyqpai būl ömırden öttı.
R. Esetov pen İ.Nauryzbaev tırı künderınde qazaq ekenın özderı däleldep, R.Esetov Qarqaralydaǧy, İ.Nauryzbaev Aqtöbedegı aǧaiyndarynyŋ artynan ızdep baryp, tanysyp, aralasyp ülgırdı. Batyr ūlandarymyzdyŋ esımderın, erlıkterın keiıngı ūrpaq bıluı tiıs.Būl elımızde jastardy patriottyq tärbieleuge, ūlttyq idiologiiamyzdy qalyptastyruǧa kömektesedı dep oilaimyn.
Kez kelgen ūlt bolmasyn ataqty adamdarǧa talasatyny belgılı ǧoi.Belgılı keŋes äskeri basşysy, ekı Qyzyltu, Suvorov, II-därejelı Kutuzov, 1-därejelı Bogdan Hmelniskii ordenderınıŋ iegerı 37 gvardiialyq atqyştar diviziiasynyŋ daŋqty komandirı S.Raqymovtyŋ ūltyna qatysty Ūly Otan soǧysy aiaqtalǧaly berı bastalǧan köptegen pıkırtalas, daularǧa nükte qoiylǧan sekıldı.Özbek jaǧy ony qazaq dep jariialauymyzdy ünsız qabyldap, eşqandai resmi qarsylyq aqparat taratpaǧan sekıldı.
Vikipediia-aşyq ensiklopedeiaǧa säikes bolaşaq batyrymyz 8 jasqa kelgende äkesınen airylyp, qyiyn balalyq şaǧyn Taşkende joqşylyqpen ötkızgen. Tūraqty baspanasy bolmai, ärtürlı jūmystar ıstegen. Vikipediiadaǧy onyŋ etnikalyq tegıne toqtalyp ötsek. Keŋes kezınde resmi ömırbaiandarynda, ädebi oqulyqtar men resmi qūjattarda S.Raqymovtyŋ tuǧan jerı Taşken qalasy, ūlty özbek bolyp sanalyp keldı.
Bıraq, keiın onyŋ Oŋtüstık Qazaqstanda tuyp, Taşkende qyiyn qystau zamanda barǧan ūlty qazaq ekendıgı turaly habar tarady. Onyŋ qazaq ekenı däleldengennen keiın Vikipediiada onyŋ tuǧan jerı retınde būryn körsetılıp kelgen Taşken qalasy tūsyna keiınnen Oŋtüstık Qazaqstan oblysy, Qazyǧūrt audany, Kökıbelı eldı mekenı qosymşa engızıldı. Generaldyŋ nekede joq jūbaiy Qūralai Natullaeva men ūly Roman Rahimovtyŋ, Taşkentte tūrǧan anasynyŋ aǧalary Tölegen men Azizmat Karimovtardyŋ, nemere apasy Lutfi Ospankulovanyŋ estelıkterı boiynşa onyŋ ūlty qazaq, özbek bolyp qate jazylǧan.
"Alǧaşqy qazaq" nemese "alǧaşqy özbek" generaly ataluy üşın ŪOS-nyŋ aiaǧynda-aq körşı ekı bauyrlas halyq arasyndaǧy bastalǧan talas keŋes ükımetı tarqap, egemendıkke qol jetkızgennen keiın respublika ūlttyq, partiia elitasy men intelegensiiasy arasynda qyza tüstı. Taşkende özbek naǧaşysy Raqymnyŋ qolynda ösken, körşılerı "qazaq Sabyr" atap ketken bolaşaq general bır qūjattarda qazaq, taǧy bır qūjattarda özbek bolyp körsetılıp keldı.Özbekter "özbek", qazaqtar "qazaq" dep ataǧan Sabyr Raqymovtyŋ bügınde qazaq ekendıgıne eşkım şüba keltırmeidı.
Özbekstan tarihşylary, jazuşylary, zertteuşılerınıŋ tyrysuymen özbek-qazaq batyrlary atanǧan tömendegı azamattar maidanda öşpes erlık ıstep, denelerı mäŋgılıkke ūrys dalasynda qaldy. Olar qazaqstandyq özbekter, Şymkent (Türkıstan) oblysynyŋ azamattary İrisbekov Qūrmanbai (Qūrbantai) (1943 qaza bolǧan), Rustemov Taştemır (1944 j.q.b.), Sadyqov Botabai (1943 j. q. b.), Husanov Ziiamat (1944 j.q.b.), özbekstandyq qazaqtar Matrosov erlıgın qaitalaǧan Qaraqalpaqstanda tuyp, Türıkmenstanda ösıp, jūmys ıstep, äskerge Taşauyzdan alynǧan Qaldyqaraev Jūmaǧali (1944 j. q.b.), Bostandyq audanynda tuǧan Qaraqūlov Jūman (1944 j.q.b.), leitenant, iangiiuldık Urazov İlias, (1945 j.q.b.), andijandyq Şakirov Astanqūl (1945 j. q.b.), aqmolalyq, taǧy bır derekterde soltüstık qazaqstandyq Filipp Nijurin (1945 j. q.b.).
Olar ärine qaza bolǧannan keiın ekı eldıŋ batyrlary atanatynyn, tıptı keibıreulerı olardyŋ esımderınıŋ talasqa tüsetının bılgen joq. Olardyŋ keibıreuınıŋ Özbekstanda tuyp, öskendıgı, oqyp, äskerge alynǧandyǧy turaly derekter bızge N.Berezniak kıtaby, ǧalamtor arqyly ǧana jetıp otyr. Al Qazaqstanda tuyp, ösken keibıreuınıŋ Özbekstanda uaqytşa tūrǧan, tūrmaǧandyǧy bügıngı künı älı belgısız bolyp tūr.
Al endı Ūly Otan soǧysyn jeŋıspen aiaqtap, keudesıne "altyn jūldyz" taǧyp, Özbekstan tarihşylary arqasynda ekı eldıŋ batyry atanyp, elıne aman-esen oralǧan azamattarymyzǧa toqtasaq.«Er jıgıttıŋ qadırın Aǧaiyn bılmes, jat bıler» demekşı batyrlarymyzdyŋ bırqatarynyŋ Özbekstan tarihymen bailanystylyǧy turaly derekter jetkılıktı.Bıreulerı Özbekstanda oqydy, qyzmet ıstedı, soǧystan keiın arnaiy şaqyrumen qonys audardy. Olar ūlty özbekter almatylyq Lutfullin Sulga, jambyldyq Faiazov Mihail (Mamaşarif) Giiasovich, pavlodarlyq (taǧy bır derekterde soltüstık qazaqstandyq) Stepan İlin soǧystan keiın Özbekstanǧa qonys audarǧan. Taşkennıŋ Bostandyq audanynyŋ tumasy (1956 j. Özbekstan qūramyna berılgen) täjık Hakimov Alim soǧystan keiın tuǧan jerıne aman-esen oralyp, qyzmet ettı.
Talai qazaq balasy oqyǧan, keŋes ükımetınıŋ alǧaşqy jyldary Alaştyŋ bırneşe ūldary qyzmet ıstegen, jalpy adam balasynyŋ meken etuıne öte qolaily, qysy jūmsaq, mamyrajai, adamnyŋ ömır-süruıne yŋǧaily, jemıs-jidektıŋ barlyq türı ösetın, baǧasy arzan Özbekstan astanasy Taşken oŋtüstıktıŋ asa ırı ortalyǧy bolǧan arzan qala keŋes odaǧynyŋ kez-kelgen adamyn qyzyqtyryp keldı.Soǧysqa deiın de, soǧystan keiın de jalpy azamattar qatarynda "nandy qalaǧa" keŋes batyrlary da jappai qonys audaruǧa asyǧuy tüsınıktı.Qyzylordanyŋ Qazalysynda tuyp, jūmys ıstegen Taşken jaiau äsker uchilişesınıŋ tülegı, polkovnik Şliapin Gennadii Fadeevich, soǧysqa deiın Taşken mūǧalımder institutyn aiaqtaǧan türkıstandyq özbek Iýldaşev Faizullabek soǧystan keiın özbek jerıne qonys audardy.Zertteu nätijesı körsetkendei bırqatar batyrlarymyzdy özbekstandyq batyrlar qataryna jatqyzuǧa qatysty däleldeitın qūjattar jetkılıksız.Demek olar negızsız Özbekstan batyrlary qataryn tolyqtyryp otyr.Qazaqstanda tuyp, ösken ūlty özbek batyrlardyŋ Özbekstan tarihymen bailanystyryluy tüsınıktı. "Er tuǧan jerıne", «Su tasysa-kölıne, Er tasysa-elıne» demekşı Jizaqta tuǧan qazaq Qauymbaev Toǧanbai soǧystan keiın Almaty Zaŋgerler mektebın aiaqtap, qyzmet ıstep keiın ömırınıŋ soŋyn Şymkentte ötkızdı. Aqtöbe oblysynyŋ tumasy, ūlty moldavan Grinko İvan Ustinovich soǧysqa deiın azdaǧan uaqyt Taşken oblysynda tūrsa da soǧystan keiın Oralǧa qonys audardy. Samarqannan äskerge alynǧan öskemendık Şarabarin Nikolai Aleksandrovich soǧystan keiın tuyp, ösken jerıne oraldy. Soǧysqa deiın Qaraqalpaqstanda tūryp, äskerge attanǧan atyraulyq Mahorin İvan Fedorovich soǧystan keiın Qyzylordaǧa qonys audaryp, eŋbek ettı. Özbekstan derekterı ony soǧystan keiın Qaraqalpaqsanǧa qaityp oraldy dep esepteidı. Ekı eldıŋ batyrlaryna jatqyzylǧan qazaqstandyqtar, Almaty oblysynyŋ Ūzyn-Aǧaşynyŋ özbegı D.Babajanov pen sairamdyq özbek Husanov Ziiamat (Özbekstan derekterınde Taşkende ösken), soǧysqa Samarqannan alynǧan öskemendık Şarabarin Nikolai Aleksandrovich soǧystan keiın özderınıŋ tuǧan jerlerıne batyr bolyp, aman-esen oralyp, halyq şaruaşylyǧyn köterdı. Oŋtüstık Qazaqstannyŋ Qyzylqūm audanynda tuǧan A.Alimbetov (özbek derekterınde Bostandyq audanynyŋ Humsan qyşlaǧynda tuǧan) soǧystan keiın Qyzylorda, Taldyqorǧan, Gurev (Atyrau) oblystarynda DOSAAF komitetınıŋ töraǧasy lauazymyn atqaryp, abyroimen zeinetke şyǧyp, beibıt künde qaza boldy.
«Er ataǧyn el saqtar» degen dana qazaq. Egemendıkke qol jetkızgelı tarihşylarymyz, zertteuşılerımız, äskeri mamandarymyz Özbekstanda, Türıkmenstanda, Resei men Ukrainada tuǧan, ösken ondaǧan batyrlarymyzdyŋ qazaq ekenın däleldep, qazaqstandyq, qazaq keŋes odaǧynyŋ batyrlar tızımı tolyqtyrylǧany köŋıl könşıtedı. Būl baǧytta jūmystar aldaǧy uaqytta da jalǧasuy tiıs. Ömırden ötken belgılı adamdardyŋ artynda qalǧan jary, tuystary, ızdeuşısı bolsa ol turaly şyndyq aşylady, onyŋ ömırı, erlıkterı jaryqqa şyǧady.
Būl zertteulermen qatar Qazaqstanda tuǧan, tūrǧan, keiın ärtürlı jaǧdailarǧa bailanysty körşı elderge qonys audarǧan, olardyŋ qūramyna kırgen audandarda tuǧan, tūrǧan azamattar turaly derekter jinadym. Özbekstan, Resei qalalarynda äskeri uchilişeler men äskeri jyiyndarda oquda, bolǧan batyrlarmen tolyqtyruǧa baǧyttalǧan eŋbekterım öz nätijelerın berdı deuge bolady. Qūjattardy zertteu barysynda qalyŋ özbek ornalasqan jerlerden şyqqan bırneşe aziat tektes azamattardyŋ ūlty körsetılmegendıgın baiqadym, qosymşa zertteudı qajet etedı.
Ūlty qazaq, qazaqstandyq keŋes odaǧynyŋ batyrlary turaly zerttegende būryn Qazaq KSR aumaqtyq bölınısterıne kırgen qazaq elımen tıkelei tarihi bailanysy bar jerlerden şyqqan batyrlardy ūmytpauymyz kerek. Qaraqalpaqstan avtonomiialyq Respublikasynyŋ Qazaqstan qūramynda bolǧan 1920-30 jyldary onda tuyp, ösıp, qyzmet ıstep, keiın maidanda keŋes odaǧynyŋ batyry atanǧan azamattar da Qazaqstandyq batyrlar qataryn tolyqtyruy tiıs. Olai bolsa Taşkennıŋ Iаngiulınde tuyp, ösıp, sol jerden äskerge attanǧan Charikov Mihail Pavlovich, Qaraqalpaqstanda oqyp, qyzmet etıp, Törtköl AÄK-men äskerge alynǧan ukraindyq kapitan Chepurin Filipp Fedorovich, reseilık Simanov Aleksandr Mihailovich, qaraqalpaq ūltynyŋ ökılı Abdullaev Orynbai qazaqstandyq keŋes odaǧynyŋ batyrlary qataryna engızıluı qajet. Egerde batyrlar tügendeude özbek aǧaiyndar täsılın qoldansaq onda Qyrǧyz (Qazaq) keŋes respublikasynyŋ 1920-1925 jyldary astanasy bolǧan Orynborda tuyp, ösıp, orta mektep aiaqtaǧan (Orynbor äskeri uchilişe tülegı Iý.Gagarin, qazaqstandyq tızımge engızılgen Avdeev N., qazaq Ū.Aqbauovty eseptemegende) 235 batyrdy qazaqstandyq batyrlar tızımıne engızuge bolady.
Qazır qazaq zertteuşılerınıŋ arqasynda 14 qazaqstandyq, onyŋ 13-ı qazaq (A.Ahmetov, A.Kabdulov, J.Djumaşev, G.Postolnikov, B.Djetpysbaev, İ.Suleimenov, A.Mendygaliev, J.Rahmetov, S.Rustambekov, K.Ahmetov, İ.Suiunbaev, S.Qaliev, Q.Kuktaev, T.Abdybekov) keŋes odaǧynyŋ batyryna ūsynylsa da olarǧa būl eŋ joǧarǧy ataq berılmegen. Būl tızım aldaǧy uaqytta tolyqtyrylady dep oilaimyn.
Qardai borap tūrǧan oqtyŋ astynan Reihstaqqa örmelep, alǧaşqy bolyp tu tıgıp, tek slavian, gruzin ūltty bolmaǧany üşın batyr ataǧy berılmgen Raqymjan aǧamyzdyŋ erlıgın bügınde Resei tarihşylary moiyndai bastady. "Kursk doǧasynda" körsetken erlıkterı üşın marapatqa ūsynylyp, keiın soǧysta ız-tüssız joǧalyp ketkene qaraǧandylyq tört qazaq qyzdarynan qūralǧan jalǧyz tank ekipajy turaly derek endı jariialana bastady. Soǧystar tarihynda äiel tank jauyngerlerı arasynda tek 13 slaviandyq äielder esımderı ǧana atalyp, olardyŋ qatarynda aruymyz esımderı atalmaidy. Öitkenı 1931-33 j.j. jappai ūjymdastyru barysynda olardyŋ äke-şeşe, bauyrlaryn būlar jan-tänımen qorǧaǧan keŋes bilıgı qazaǧa ūşyratqan bolatyn.
Tarihi derekterge köz salsaq 615 (2015 j. esep boiynşa) qazaqstandyqtarǧa (onyŋ 109-y qazaq ūltynyŋ ökılderı, keŋes kezınde 96 bolatyn) keŋes odaǧynyŋ batyry ataǧy berılgen. Vikipediia-aşyq ensiklopedeiaǧa säikes özbekstandyqtar men özbek halqy arasynan da jetkılıktı batyrlar şyqqanyn jaqsy bılemız. ŪOS kezınde 280 özbekstandyqqa (qazır 301, onyŋ 69-y özbekter) "keŋes odaǧynyŋ batyry" ataǧy berılgen. Maida söilep, jyldam bauyrlasyp ketetın, ne närsenı bolsa da özıne sıŋırıp, ie boludyŋ şeberı özbek halqynyŋ qasietterı belgılı ǧoi. Öz elınıŋ batyrlar sanyn köbeitu baǧytynda da olar osy qyrlarynan körınıp jür. Qazaqstanda tuyp ösken bırneşe özbek ūltty azamattardyŋ ata-babalarynyŋ tarihi otanyna köşuın Özbekstan KSR basşylarynyŋ batyrlar sanyn köbeitu üşın olarǧa jeŋıldıkter qarastyryp, tūrmystaryn tüzeu üşın arnaiy şaqyrtular ūiymdastyru nätijesı bolar.
Qazaqstanda Maqtaral audanynyŋ Asyqata kentınde tuyp ösken ūlty qazaq Tasqūlov Qalybai soǧystan keiın Taşken oblysyna qonys audarǧan. Özbek derekterınde ol Bostandyq (taǧy bır derekterde Iаngiiulde) audanynyŋ Aqsaq ata auylynda tuǧan. Būl jerde qarama-qaişylyq bar.Asyq ata būryŋǧy Kirov, qazırgı Jetısai audanyna qaraityn auyl.Özbekstan derekterınde körsetılgen Bostandyq audanynyŋ Aqsaq ata auylyn ǧalamtordan tabuǧa mümkındık bolmady.Soǧystan keiın ekı eldıŋ batyry atanǧandar, Şyrşyqtan äskerge alynǧan aqtöbelık kapitan Piatkovskii İvan Maksimovich Kievke, Begavattan äskerge şaqyrtylǧan kökşetaulyq İlin Stepan Petrovich, jambyldyq (Taraz) özbek Faiazov Mihail Giiasovich, Qazaqstan, Özbekstan, Täjıkstanda jauapty qyzmetter atqarǧan semeilık Novikov Vasilii Korneevich soǧystan keiın Özbekstanǧa qonys audardy. Būryn Qazaqstan qūramynda bolǧan Bostandyq audanynyŋ Brich-Mulla qyşlaǧynda düniege kelgen, ūlty täjık, ekı eldıŋ batyry atanǧan Hakimov Älım de soǧystan keiın Taşkende jauapty qyzmet atqarǧan.
Qazaqstan bilıgı kezınde özbekstandyqtardai elden tys jerde tūrǧan qazaq batyrlaryn elge şaqyrǧandyǧy turaly derekter kezdestırgen joqpyn.Menıŋ bıluımşe batyrlarymyz uaqytynda bilıktegılermen elenıp, baǧalanyp, marapattalǧan joq.
Keŋes töŋkerısınen keiın jaŋa ükımettıŋ solaqai saiasatynan halqynyŋ jartysynan airylyp, toz-toz bolǧan ärısı auǧan, İran, qytai, moŋǧol asqan, berısı Resei,qaraqalpaq,täjık,qyrǧyz, türıkmen, kavkaz asqan qazaqtyŋ batyr ūl-qyzdary jaumen aianbai soǧysyp, erlıktıŋ ülgısın körsettı. Mäskeu men Leningradty, Stalingradty qorǧaǧan, ormanda jürıp nemıstı oiraŋdaǧan, jaudyŋ basty ūiasy bolǧan Reihstagqa eŋ alǧaşqy bolyp tu tıkken, bırı ūşaqpen jau şebın talqandasa, bırı janǧan ūşaǧyn nemıs qaru-jaraq, tehnikasy, äskerı tielgen jau eşelonyna baǧyttap joiyp, öz ömırın qidy.
Qai halyq bolsa da, qaşanda slaviandar, evreiler, qytailar, aǧylşyn, nemıster Ūly adamdarǧa talasatyny belgılı ǧoi. Az ǧūmyrynyŋ köbısın syrtta ötuı sebeptı qandastarymyzdyŋ özbekstandyq, qaraqalpaqstandyq sanaluy ärine zaŋdylyq. Bıraq, olardyŋ esımderı äuelı qazaq batyrlary retınde äuelı Qazaqstan tarihyna enulerı tiıs qoi. Odan keiın olar tuǧan, ösken elderı tarihyna engızıluın tüsınuge bolady. Özbekstan tarihşylarynyŋ respublikadan şyqqan batyrlar sanyn köbeitu arqyly özbek elınıŋ ŪOS-ǧy rolın arttyryp, keŋes odaǧy respublikalarymen, äsırese Qazaqstanmen baqtalastyqqa tüsıp, batyrlar üles salmaǧyn arttyryp, airyqşa etıp körsetpekşı bolǧanymen bailanystyruǧa bolar edı. Olardyŋ tek keibıreulerı ǧana ekı eldıŋ batyrlary bolyp qala beruıne kelısuge bolady. Qazaqtyŋ batyr ūlyn özbek qylyp jazylǧandyǧyn qalai tüsınue bolady?
İä qyiyn-qystau zamanda bıraz qazaq balasyna Özbekstan, onyŋ ışınde Taşken pana boldy, sol kielı qalanyŋ, halqynyŋ arqasynda qazaq ūlandary aman qalyp, soǧysqa attanyp, batyr bolyp oraldy. «Batyr –ortaq, baq-jalqy» dep beker aitylmaǧan bolar. Qyiyn-qystau zamanda elden jyraq ketıp, körşı özbek elınde aştyqtan aman qalyp, mektep aiaqtaǧan ūlandy tek Qazaqstanǧa tiesılı deu ädıletsızdık bolar. Körşı el, aǧaiyn da ol batyrlardy öz batyry, otandasy deuge qūqy bar ekendıgı belgılı.
Keŋes zamanynda būl batyrlarymyz turaly jazylmady, aitylmady.Soŋǧy kezderı şyǧarylǧan bırneşe kıtaptarda batyrlarymyz turaly tolyq qamtylǧan, aldaǧy şyǧatyn kıtaptarda batyrlarymyz jaŋa esımdermen tolyǧady degen ümıttemın. "Ölı razy bolmai tırı baiymaidy" deidı dana qazaq.Aldaǧy uaqytta äskeri komissiiariattar arqyly balalar üilerınıŋ tärbielenuşılerınıŋ tızımderı, äskeri jyiyn, qysqa komandirler kursy, äskeri uchilişe kursanttarynyŋ, qonys audaruşylar tızımderı arqyly qazaq batyrlaryn ızdestırudı jalǧastyru qajet. Resei,Ukraina, basqa da būryŋǧy keŋes respublikalarynda tuyp, ösken tekterı būrmalanyp orys, altailyq, ukraindyq bolyp jazylǧan batyrlarymyz turaly tyŋ derekter şyǧady dep ümıttenemın.
Būryn Raqymjan aǧamyzdyŋ Reihstaqqa alǧaşqy bolyp tu tıkkenın moiyndamaǧan, soŋǧy kezde panfilovşylardyŋ Mäskeudı qorǧap qalǧanyn joqqa şyǧaryp jatqan, jalpy türkı, basqa da halyqtardyŋ Ūly Jeŋıske qosqan ülesterın joqqa şyǧaryp jatyrǧan şovinistık ideologiiasymen äbden milary ulanǧan soǧysta jeŋıske jetken tek orys halqy dep sandyraqtap jürgen soltüstık körşımızdıŋ keibır azamattarynyŋ zaŋsyz ıs-äreketterıne Kreml tyiym salmai kele jatyr. Byiyldan bastap "Mäŋgılık polk" şeruıne tyiym salynuyna bailanysty elımızde ärtürlı slavian qozǧalystary tarapynan qarsy ügıt jūmystary jürgızılıp jatyr. Mümkın būryŋǧy keŋes odaǧyna kırgen respublikalar siiaqty "Jeŋıs künı" memlekettık mereke atyn "II-dünie jüzılık soǧysy qūrbandaryn eske alu künı" dep özgertermız. Olar basqa halyqtardyŋ, äsırese türık, mūsylman halyqtarynyŋ Ūly Jeŋıske qosqan eleulı ülesterın bılulerı kerek.
Hūsaiyn Asanūly Qorazbaev
Zaŋger-jurnalist.Polisiia polkovnigı.
Aqparat salasynyŋ üzdıgı.
