Qanşama ret baptalyp otyryp bastamaq bolǧam, nege ekenın qaidam, kökeidegı körkem äŋgıme aq qaǧaz körse attai ürkıp ala qaşady. Odan keiın maŋyna juytpaidy. Qūlaǧyna qol apartpai osqyrynyp, odyraiyp. Al endı qaǧaz-qalamyŋdy tastap qūr qol, qara jaiaujaqyndasaŋ basyn şūlǧi aiaŋdap, oqyranyp özı keledı janyŋa. Söitıp, jalynan sipap, jaidaq mınıp degendei bıraz jerde tyŋdaǧannyŋ qūlaq qūryşy qanyp edı. Tıptı qazaqy äŋgımege jany qūmar kei aǧalar ızdep kelıp arnaiy tyŋdaǧanyn da aita ketu artyq bolmas.
Endı bır gäp. Aitylyp jürgen soŋ, auyzdan qūlaqqa jetken soŋ, talai qalam ūstaǧan qazaq bar emes pe, eptep jazylady da. Şyny kerek, osy äŋgımenı tyŋdap alyp, jaqyndaryna oqyta qoiu üşın qaǧazǧa tüsırudı sūraǧan qanşa adamǧa sol jazylǧan nūsqany nūsqap jıberetınmın... Alaida solardyŋ köbı «anau jerı jön eken», «mynau jerı kem eken» degendei qoŋyltaqsyp qaitty. Degenmen ol nūsqalar da tolyqsyz bolǧanyna qaramastan öz oqyrmanyn tauyp öte jaqsy baǧalandy. Būl tūrǧydan ol qalamgerlerge alǧystan özge aitar joq.
Endı sol äŋgımemızdı şaŋyraq salǧan sary atandai yrǧaltyp, yqtiiattap otyryp taǧy bır baiandap bersek.
***
Bızdıŋ auyl tura Qytai men Moŋǧoliianyŋ şekarasynda edı. Ol kezde şekara qazırgıdei tyşqan jorǧalamastai torlanbaǧan, kei jerınen üiırlı jylqy öterdei alan-aşyq jatatyn. Jylqysy öz aiaǧymen ötıp ketse de «moŋǧol aidap kettıge» sanap, tün qatyp jortqan «joqşylar» joǧynyŋ özı tabylmasa da, topanyn toltyrardai özge qylqūiryqtardy şūrqyratyp aidap keletın kez.
Ünemı sondai ısterdıŋ basy-qasynda jüretın Jūmaqyn deitın qūdamyz boldy. Aq almastai jarqyldaǧan kısı edı. Qaşan körseŋ bala-şaǧa, kelın-keşek demei äzılın aityp jarq-jūrq etıp otyratyn. Şaruasynan şaşau şyǧarmaityn būiymtaq, şıldenıŋ şılıŋgır ystyǧynda tu bienı şybynǧa bıldırmei jeitın yldym-jyldym, yspardyŋ naq özı. «Jūmaqynǧa qaraŋǧy tünde qalyŋ jylqynyŋ ışınen «anau qara aiǧyrdy ūsta» deşı, qaiyrylyp qaraǧanyŋşa, qaiys arqany däl sol qylqūiryqtyŋ qyl moinynda tūrady» dep şalmaşylyǧyn maqtasatyn auyldaǧy ūrt tıldı jıgıtter. Sondyqtan da el küzeulıkten qystaulyqqa köşkende aiǧyr üiırın Jūmaqynǧa tapsyrady. Jükeŋ jalǧyz üi qalady da, ekı-üş auyldyŋ jylqysyn qosyp qaiyryp jontauǧa ekınşı qar jauǧanda qystaulyqqa bıraq äkeledı.
Bırde Jükeŋnıŋ atyna aryz tüsıp, ekı aidan astam uaqyt qamaqta jatyp şyqqany bar. Jauap alyp, tergep-tekserıp aman-esen bosatyp jıberıptı äiteuır. Sol bosap kele jatqan bette jol üstındegı bızdıŋ üige tüstı. Äkem ekeuı qūşaq aiqastyra amandasyp, quanǧanda esterı şyqty. Ekı ai türmede bolǧannan bır belgı de joq, sol baiaǧy jarq-jūrq etken Jūmaqyn. Synbaǧan eken. Synbaq tügılı syzat tüspeptı. «Qūdekem menı tap bır qajydan kele jatqandai qarsy aldy ǧoi» - dep äzıldep jatyr.
Jūmaqynnyŋ bızdıŋ üige tüskenın habar tapqan ainaladaǧy ülken kısıler de bırlep-ekılep jinala bastady. Dastarhan jaiyldy, qazan köterıldı, äŋgıme de būrq-sarq qainap ala jöneldı...
Äŋgıme äredıgınde Jūmaqyn qaltasynan şaqşa şyǧaryp, erınge nasybai saldy. Būryn mūndaiyn körmegen äkem:
- Ou, qūdeke, mūndaiyŋyz joq edı ǧoi, türme üiretıp jıbergen be?, - deidı.
- Joq, ä, türmenı qoişy - deidı qūdekesı, - Men būnyŋ qyzyǧyn aitaiyn. Qūdai saqtasyn, būl qūdaŋyzdyŋ ıstemegenı bar ma? Äi, men bır adam sekıldı adam kördım ǧoi, asyqpaŋyz, ūzaq äŋgıme ol, - dep şaqşasyn jinap jöndelıp otyryp, äŋgıme tızgının aǧyta berdı-au.
- Myna «ölımnen ūiat küştı» degen bır söz bar ǧoi, sol ras eken. Negızı ūiattan adam ölıp ketedı eken. Men öle jazdadym. Bettıŋ qalyŋdyǧynan tırı qalyp otyrmyz ǧoi,- dep keŋk-keŋk küledı özı. Otyrǧandar dastarhan şetın qaiyra jaqyndap «e, e, e...» dep entelei tüstı.
- Jazǧytūrym üiırlı jylqyma bır jiren qasqa bie kelıp qosyldy. Basynda ainaladaǧy bıreudıkı bolyp ūiat bolyp jürmesın dep är bıreuge aitqan boldym. Eleŋ etken adam bolmady. Maŋaida jylqy ızdegen eşkım joq sekıldı. Törjailauǧa barǧanda da bölınbei ılesıp bardy. Sodan, şyny kerek iemdene bastadym. Özı de qystan küilı şyqqan mal eken, jyltyrap semırıp kele jatty. «Jä-ä-ä, biylǧy küzdıgım sen bolarsyŋ» dep bır tüiıp qoidym. Jylqymdy joldan aulaq bölekteu saiǧa taman ysyryp qaiyra jürdım. Söitıp jürıp jazyŋ da ortalady. Jyp-jyltyr bolyp, sauyrynan jarylardai semırdı-aq endı jaryqtyq. Jalpaq jatqan qos jaianyŋ qospasyna jaŋbyrdyŋ suy ırkıldı ǧoi!..
Küzdık soǧym köŋıldı küptı etıp, eldıŋ etekke tüskenın asyǧa kütıp jürdım. Kün artynan kün ötıp, ol uaqyt ta jetıp, eŋkeie köşıp el de kettı. Endı äne-mıne kün kışkene şytqyldai qalsa dep pyşaǧymdy qairap qoiyp men jürmın.
Bır künı tüs aua jylqyny közdep keleiın dep üiden şyqqaly jatyr edım, bır beitanys aqsaqal attan tüsıp jatyr eken. Kümıstei saqaly keudesın japqan, sūŋǧaq boily kelıstı-aq adam endı. Jasy egdeleu tartqanmen eŋkeimeptı, tık jüredı eken. Sälem berıp, esık aşyp, törge ozdyrdym. Şai ışıldı, jön sūraldy. Äŋgımesı osy jürgen jürısınıŋ jaiyna köşkende ışım qylp ete qaldy. Tura mendegı jylqyny ızdep jür eken! En-taŋbasy, qasqasy deisıŋ, basqasy deisıŋ bärı kelıp tūr, bärı...
- Sodan?..
- Sodan, kökpek jegen tüiedei döŋbekşıdım. Keudesın japqan saqalyna qarap jeteletıp jıbersem be degen de oi kelgen. Oǧan ala jazdai semırtken malyŋdy küzde bıreu kelıp sılekeiıŋdı şūbyrtyp jetelep bara jatsa qalai bolady? Onyŋ üstıne soia qoiatyn özge maldyŋ retı de joq. Küzdıkke osy dep niettenıp qoidym emes pe! Özı de jardai bolyp jaryqtyq, künde köz aldyŋda jaiqalyp jürse... Qimadym Qūdeke, şynymdy aitaiynşy qimadym. Aqyry aita almadym. Ne bolsa da şaldy attandyryp jıberuge amal qyldym. «Sız endı audan jaqtan keldıŋız, bıraz būrys demeseŋız ortada Aǧaşoba auyly jatyr, bırınşı solardyŋ jylqysyna qosylady ǧoi. Jylqyşylary myna Jıŋışkesaidyŋ basynda otyr. Negızı solardan sūraǧanyŋyz jön ǧoi», - dedım. Şal eleŋ ete qaldy. «Onyŋ da jön eken, jaqyn bolsa kün batpai solai jetıp alaiyn», - dep qozǧala bastady. «İä, körsetıp jıberem, ekı-aq beldıŋ asty ǧoi» dep men de aldyna tüsıp arsalaŋdai berdım. Jele jortyp bır beldı asyryp, Jıŋışkesaidy qamşymen nūsqadym da qaraǧaily qaptaldarda bölek-bölek jatqan jylqylarǧa qarai şaptym. «E, e, e, ızdeuşıŋ şyqqan eken, aŋdyǧan jau almai qoimas. Jüke, endı qamdan, Jüke!» deidı ışım.
Üiırdı tauyp qoraǧa qamaǧanşa qas qaraiyp kettı. Jarylǧaly jürgen jiren qasqaǧa şalmany jalǧyz ret tastap, jyqtym da, «sende jazyq joq, mende azyq joq, būiyrǧan nesıbesıŋ, bıssımıllä, Allahuakpar!» dep oryp jıberdım. Qorqyrap kettı jirenqasqaŋ. Qatyn anadaida siyryn sauyp, jylqylar nauanyŋ ainalasynda qasynysyp, tai-qūnandar tebısıp degendei keşkı mezgıldıŋ abyr-dabyrymen aralasyp jalǧyz özım jäukemdep jatyrmyn. Bır kezde syrt jaǧymnan bır dübır jaqyndap kelgendei boldy. Tai-qūnandar şyǧar dep elemegen edım, tıptı taqau kelgendei sezıldı. Endı qaraiyn degenımşe bolǧan joq, arqa tūsymnan «Assalaumaǧaleikum» degen zor dauys gür ete qaldy. Qūrǧyr-au, qūlaǧyma tanys ün siiaqty. Aqyre-e-e-n būrylyp qarap edım, baǧanaǧy aqsaqal eken. Töbemnen tönıp tūr! Öne boiym bır ysyp, bır mūzdap ala jöneldı. Maŋdaiymnan ter būrq ettı. Alty aiyryǧymnan josyla aqty. Ondaida ter bettı boilap aqpaidy eken, būrşaqtap, şaşyrap jerge tamady eken. «Aqsaqal, tüsıŋız» dep ataǧaşty nūsqadym. Ere baryp attan tüsırdım. «Bır jylqy tasqa tüsıp mertıgıp qalǧan eken, sony soiyp jatyr edım, Sız otyra berıŋız» dep üige kırgızdım de, kerı būryldym. Jaryqtyqtyŋ qasqasy qandai, qaraŋǧyda aidai bolyp jarqyrap jatyr eken. Sasqanymnan basyn kesıp alyp, tüienıŋ jabuynyŋ astyna tyǧa saldym. Söittım de, ana kısını ornyqtyryp otyrǧyzyp keteiın dep üige qaita keldım. Söitsem, şalyŋnyŋ müiız sapty ūzyn qara pyşaǧy bar eken, alaqandai jalpaq belbeuıne janyp tūr. «Kömektesıp jıbereiın» dedı. İyǧynan basyp otyrǧyzatyn emes, dalaǧa şyqtyq. Şalekeŋ jeŋdı türıp tastady. Ne kerek, basy joq jylqynyŋ moiynyn qyljyŋdatyp ekı jaqtap soiyp jatyrmyz. Qatyn ol tük bılmegendei montansyp öz şaruasymen jür. Qūdai-au, terını ırep jatqanda buyn-buynym bosap kete beredı. Qolymdaǧy pyşaqtan aiyrylyp qala jazdaimyn. Alaqanym özınen-özı aşyla salady. Tıptı denemnıŋ jartysy bırde bar, bırde joq sekıldı, myna jūmys eles qūsap sezıle beredı...
Es ketıp, jan şyqqanda terısın tüsırıp, būza bastadyq. Aldyŋǧy qolyn kesıp aldym da, qazanǧa sala ber dep qatynǧa aparyp keldım. Aqsaqalym «jylqynyŋ basy qaida» degen de joq, «tasqa tüsken jerı qaisy?» degen de joq, terlep tepşıp jambasty ūrşyqtap otyr. Men de kelıp kırısıp jatyrmyn bır jaǧynan. Bır mezgılde, «men namazymdy oqyp alaiyn» dep, üige qarai bettedı. Men ettı jyrymdap şala-pala būzyp, qaryn-qartasyn juyp, ornyn jinastyryp, öitıp-büitıp dalada jürmın. Üige kıre alsamşy. Sauyp otyrǧan jalǧyz siyrdy ärı aidaimyn, berı aidaimyn. Qatynǧa aiqailap, «anau qaida, mynau ne?» dep bırdeŋelerdı sūrap, şaruamen jürgen bolam. Bıraq endı öz üiıŋe kırmei qaşanǧy jüre beresıŋ. Kırdım. Aqsaqal şarşaǧan ba, qūs jastyqtyŋ üstınde oŋ alaqanyn jastanyp myzǧyp ketıptı. Qatynda ün joq. Mende de. Bır qauym uaqytqa sozylǧan ünsızdık tynysymdy tıptı de taryltyp jıberdı. Dalaǧa atyp şyqtym. Dala da tym-tyrys. Aqsaqaldyŋ arqandauly atynyŋ taqyr şöptı jūlǧandaǧy tyrs-tyrs dybysynan özge tırşılıktı jer jūtyp qoiǧandai. Alǧaşynda öz jüregımnıŋ dürsılı özıme estıle bastap edı, atty jaqyn jerge arqandaǧanym jaqsy bolypty, arqamdy üige süiep sony tyŋdap bıraz tūrdym. Alaşabyr būlt üstınde asyǧys ai kılkıp barady...
«Kısı oiandy» degen dybystan selt ete qaldym. Esık aldynda sar etkızıp bırdeŋesın töktı de qatyn üige qaita kırıp kettı. Et te daiyn bolǧan eken. Qariianyŋ qolyna su qūiyp, sulyǧyn ūsyndym. Özı semız, özı jas tu bienı azdap jınıktırıp äkelıp soisaŋ etı taŋdaiyŋda erımei me, buy būrqyrap aldyǧa kelgende, «al käne, äumin!» dedım. Endı ne bolsa da osy batada bırdeŋe aitatyn şyǧar, bır söz ūşyǧyn şyǧarar dedım. Joq, kädımgı bata jasap bet sipady. «Äi, osy şalyŋ bılmei qalǧan joq pa eken?» degen ümıt ūşqyny jylt ete qaldy. «Qartaiǧan adam, joldan şarşap baiqamasa baiqamai qalǧan şyǧar. Basyn kesıp tastaǧanyŋ dūrys boldy ma, qalai?» dep qoiady ışım.
«Al, alyŋyz!» deimın aqsaqalǧa. O, Qūdıret! Söitıp aitqan saiyn «öz malyŋyz ǧoi» degen bır auyz söz qaita-qaita ılese şyǧyp keŋırdegıme kep kepteledı. Ettı şainap, jūtaiyn desem tüiırlenıp jūtylmaidy. Oi, Alla! Tamaǧymnan ötpeidı. Bır neşe tüiırın bürkıtşe qylǧynyp äreŋ jūttym. «Özıŋ de al, kelın sen de» dep qoiady qariia. Kelının qaidam, menıŋ jaǧdaiym et jeuge kelmei qaldy, taǧy da aǧyl-tegıl ter basty... Bır kezde tabaqqa qolyn sozyp jatyp aqsaqal: «Mynau qar suymen ketken jylqy ǧoi, toiynǧan-aq eken ä» dep qaldy. «İä, iä, jeseŋızşı» dedım tūqyraiyp otyrǧan qalpy ettı aralastyra aldyna ysyryp. «E, e, e, bılgen eken ǧoi. Özı de jylǧa-jylǧadan qardyŋ suy jylap aǧyp jatqan kezde keldı emes pe...» deidı ışım. «Bıraq menıŋ de jylqym qar suymen ketuıne bolady ǧoi, būl sözde tūrǧan ne bar? Mınısten erte bosatyp, toiynysqa jıberılgen jylqy eken dep aityp otyrǧany şyǧar» deidı taǧy bır oiym. «Būl at emes, bie ǧoi» dep bülk ete qaldy büiregım. Qoişy, endı basyŋdy qatyrǧanmen paida joq, ne bolsa da bolyp kettı. Endıgısın alda köremız...
Aqsaqalyŋ asyqpai otyryp ettı jaqsy-aq jedı. Tabaq tübındegı maily tūzdyqqa matyryp būlǧap-būlǧap alǧap uys toly ettı būta şainaǧan buradai ekı jaǧyna kezek alyp, nılın sorǧandai qylyp äbden ezıp baryp talmap jūtady, salaly sausaqtarynyŋ arasynan syǧylyp şyqqan qazynyŋ möldır maiyn qarakesek etke sıŋırıp alyp azuǧa basady, jūqalanyp turalǧan jalpaq jaldy ekı qara kesektıŋ ortasyna salyp jıberıp qasqa tıspen kertıp jeidı... Öz keŋırdegıŋnen as ötpegen soŋ süiek müjıgen bolyp, jegen adamǧa qarap otyrady ekensıŋ. Aqsaqal mailyqqa qol sozǧanda özımşe asatu jasaǧym kelıp, küştegen bolyp edım, «ol kärıden jasqa ǧoi» dedı de kürektei alaqanyn toltyryp menıŋ alaqanyma salǧany. Al, jep kör! Aqsaqalǧa asatpaq bolǧanymnan ūialǧanym bar, «qyltamaq» bolyp qylǧynyp otyrǧanym bar, közım jasaurap öldım-taldym degende äreŋ jūtyp tauystym. Ne de bolsa ettı jep bolǧannan keiın aitpaq pa degen küdıkpen taǧy qol jaiyp as qaiyruyn sūradym. Jaqsylap tūryp bata qaiyrdy. Kümän tudyratyndai basy artyq söz bolǧan joq. Tünı boiy ūiyqtai almai döŋbekşıdım. «Bıldı me?», «bılmedı me?». Ekı jambasqa kezek tüsemın. Soŋǧy asatuda jegen etım bıteu jūtylǧandai asqazanymdy tüinep ol da bır jaǧynan qinady kep. «Bılse nege ündemeidı?». «Bılmese nege qar suy?..». Tünnıŋ sonşama ūzaq ekenın būryn bılmegen ekenmın... Taŋǧa jaqyn közım ılıp ketken eken, aqsaqaldyŋ azanynan oianyp kettım.
Tördıŋ aldyn küŋırentıp namazyn oqydy. Dastarhan jaiyldy. Eldıŋ jaiy, aua raiy, jylqy küiı degendei azdy-kem äŋgıme aityldy. Jıŋışkesaidaǧy üidı tappai, köz bailanbai tūrǧanda osy üidı qaita tauyp alaiyn dep keşe bıraz qatty jürgenın, belı auyryp şarşaŋqyrap qalǧanyn, jaqsy demalǧanyn aitty. «İä, onyŋyz qandai jaqsy bolǧan, äitpese... atyŋyz jorǧa eken ǧoi» dep aidalaǧa laqtym. Jirenqasqa endı aitylyp qala ma degende jüregım alqymyma kelıp qaitady. Esalaŋ kısışe ebıl-debılım şyǧyp otyrmyn. Şaidan soŋ bet sipap, «al men endı qozǧalaiyn» dedı. «İä, qozǧalyŋyz, atyŋyzdy erttep qoidym» dep elpek qaǧam. Atynyŋ mıner jaǧyn döŋesteu jerge yŋǧailap, sulyǧynan ūstap, qoltyǧynan köterıp erge saldym aqsaqaldy. Basymdy köterıp jüzıne endı qaraimyn dei bergenım sol edı, qariia tızgının ırkıp tūra qaldy. Tūra qaldy da: «Jä, Jūmaqyn!» dep auyr kürsındı. «Sen de bır alaştyŋ azamaty ekensıŋ...», - dedı de ünsız qaldy. Basym erıksız salbyrap sala berdı. Buynym bosap, süienerge bırdeŋe ızdegendei sendelıp tūryp qolymnyŋ qalai aqsaqaldyŋ etıgınıŋ qonyşyna barǧanyn sezbei de qalyppyn. «Menıŋ şaŋyraǧym audannyŋ şet jaǧynda. Keşe de aittym ǧoi, Sarzalyŋ degen jer. Auyldyŋ şetıne ılıne bere «Hasen aqsaqaldyŋ üiı qaisy eken?» dep sūrasaŋ eldıŋ bärı bıledı... Al, körıskenşe aman bolaiyq!» dep säl eŋkeiıp arqamnan qaqqandai boldy da, atyn tebındı.
Tūrǧan jerımde qazyqtai qalşidym da qaldym... Bärı tüsınıktı boldy. Aqyr-e-e-n moiynymdy būryp qarasam qariiam qarajorǧasyn taipaltyp kezeŋge jaqyndap qalypty.
- Sodan?.. - dedı otyrǧandar, auyzdarynan aq jalyn atylyp şyqqandai bolyp.
- Sodan sümıreiıp er jasaityn Düisenge bardym. Bır jūmanyŋ ışınde ömıldırık-qūiysqanymen kümıs er jasap ber dep müiızınen jetelep qyljaqtatyp bır ögızşe aparyp berdım. Ismer neme ǧoi, aitqan uaqytymda bıtırdı. Söitıp ony torjorǧaǧa saldym da, jetekke alyp Sarzalyŋǧa tarttym. Jūmaqyn torjorǧany aitqanda otyrǧandardyŋ bırazy gu ete qaldy. Ol jorǧa jarysynda aldyna qara salmaǧan qylqūiryq qoi. Ädette qandai jorǧa jazyq jerde ǧana jaqsy jorǧalaidy da, oily-qyrly oipaŋ jerlerge salyp jıberseŋ jorǧasynan jaŋylyp, şauyp ketıp, jelıp ketıp jorǧasy jortaqqa ainalady. Al, tor jorǧa aldynyŋ bärın aiaq alysymen ölşep oily-qyrly jerıŋdı tūiaǧymen tegıstep taipalǧanda qolyŋdaǧy şaranyŋ suy şaiqalmaityn edı ǧoi. Jäne maŋdaiy jarylyp jalǧyz keletın. Otyrǧandardyŋ ışterı udai aşyp bara jatqany sol.
- Sodan?...
- Sodan taŋda şyǧyp ekıntı uaqytynda auyldyŋ şetıne ılınıp, «Hasen degen qariianyŋ üiı qaisy eken?» dep sūrap edım, bır aiaǧyn syltyp basatyn jas jıgıt aldyma tüsıp jügırıp otyryp, jaqyndaǧanda «äne!» dedı. Ataǧaşqa ekı atty bailap, kırıp baryp edım, aqsaqal törde jatyr eken. «Uaǧaleikumassalam! O, Jūmaqyn, keldıŋ be?» dep ornynan tūrdy. Balalaryna bırden, «myna kısınıŋ attaryn şöpke qoiyŋdar, maiaǧa kırgızıŋder» dep būiyrdy.
- Attaryn, - deidı ä? Bılıp otyr ǧoi jetek äkelgenıŋdı, -dep qoiady ädette özgenıŋ äŋgımesınıŋ arasyna synyq ärıp qystyrmai ünsız otyryp tyŋdap, ünsız kete baratyn Köksegen.
- Maia älı bastalmaǧan uaqyt qoi, sonda da kırıgızıŋder dep qūrmettep, razy bolǧany da endı- dep jüptep qoiady Asqabi.
- Tūra tūryŋyzdar, äŋgımenı būzbaŋdarşy, - dep Jaqai körşı ainalasyna qabaǧyn bır şytyp aldy da Jūmaqynǧa külımsırei, tesıle qarady.
- E, e, e, sodan, qarsy alyp jatyr äşeiın?
- Qarsy alyp jatyr. Sodan şai ışıldı, äŋgıme aityldy. Qazan asyldy. Şejıreşı adam eken özı. Soǧys kezdı aitty, Ospannyŋ äskerınıŋ, Şyŋ Şysaidyŋ äŋgımesınen jıberdı. Bır kezde menıŋ arǧy atalaryma jaqyndap keldı. Menıŋ atalarym būryn audan jaqtan köşıp keldı emes pe, jaqsy bıledı eken. «Jaqsy adamdar edı» degendei bır äŋgımelerın aitty. Onysy «senıŋ ıstep jürgenıŋ mynau!» dep, arqamdy osyp-osyp jıbergendei boldy. Közımdı dastarhan şetındegı qoşqar müiız örnekten almaǧan küiı tapjylmai otyrdym, endı ne ısteimın? Kempırı menıŋ yŋǧaisyzdanyp, jaisyzdanyp otyrǧanymdy sezıp otyrǧan sekıldı, «qonaq şarşap keldı ǧoi, demalsyn» dep, tösek salǧyzdy.
Būl da bır qūs ūiqyly tün boldy. Taŋerteŋ tūrsam, kempırı qorjyn daiyndatyp qoiypty. «Kelınnıŋ qolynan däm tattyq qoi, mynany ala bar» deidı aqsaqal. «Däm tatqanda...» dep kümıljıdım. «Özıŋızdıŋ mal ǧoi» degen älgı bır söz keŋırdegıme taǧy kelıp kepteldı. Balasy qorjyndy atqa salyp, özımdı qoltyqtan köterıp mıngızdı. «Al endı aman bol!» dep Hasen qariia keudesıne qolyn apardy. «Al» dep men de yŋqiyp toiǧan şardaq şabdarymdy tebıne berıp edım, «jürgısı kelmegen qoidyŋ sigısı keledı» degendei belın qaiqityp tūra qalǧany. Tura ataǧaştyŋ tübınde. Saryldatyp tögıp jatyr, älı tögıp jatyr, tausylyp bermeidı tıptı. Qoştasyp alyp bır-bırımızge qarap tūrmyz. Äi sol kezde betımnıŋ qyzarǧany-ai. Tezırek jürıp ketsem dep tūrmyn. Ana qasqyr jegır maiysqan ekı tılersegın äreŋ jinap ılgerı basty özı. Ketıp bara jatyp «ana kısı artymnan qarap tūr ǧoi» degen oi sap ete qalyp, arqam kädımgıdei qūrysyp barady. Közı de sūmdyq ötkır edı. Sälden keiın arqamnan jebe qadalatyndai quyrylyp kelem. Basym zeŋıp ainalǧandai boldy. Sodan baiaǧyda bıreuden «basyŋ qatty auyrǧan kezde nasybai atsaŋ, qoiady eken» degendı estıp edım, sol esıme tüse ketkenı. Bır būryşta düken tūr eken. Janasa baryp qamşynyŋ ūşymen terezesın qaǧyp edım, künge qarap syǧyraiyp, qabyrǧasyn tyrmalap bıreu şyqty. Nasybai bar eken äiteuır. Tiynyn ūstatyp edım, üş qaltasyn äkelıp berdı. Sodan sony auylǧa jetkenşe azdap-azdap ernıme salyp otyrdym. Söitıp osy qūrǧyrǧa üiır bolyp jaman üirenıp alyppyn, Qūdeke, -deidı ǧoi älgı jerde sandy ūryp jıberıp qarqyldai külgen Jūmekeŋ.
Otyrǧandar du ete qaldy. «Oipyrmailap», ahılep, ühılep tıze jazysty. «E, e, Torjorǧa kettı deseŋşı...», «O-o-o, būl nasybaidyŋ tarihy tym tereŋ de...», «Äi, Jūmaqyn-ai» - dep är kım är tūstan kergılep ala jöneldı.
- Äi, senıŋ torjorǧaŋdy jaqynda qoraŋnan kördım qoi, - dep Niǧymet saŋq ete qaldy.
- Tūra tūr, äŋgıme älı bıtken joq, - dedı Jūmaqyn taǧy da ezuıne külkı üiırıp. Sodan ekı jūmadan keiın torjorǧany jetelep baiaǧy balasy kelıp tūr. Ainalasyndaǧy bıreuler tanyǧan ba, torjorǧanyŋ ataǧy şyqqan at ekenın bılıptı aqsaqal. «Abyroiyn köterıp jürgen aty eken, özı mınsın! Attyŋ basyn biege qor qylmaiyq, ornyna basqa bırdeŋesın bersın» dep sälem aityp jıberıptı. Söitıp töbel bienı jeteletıp jıberdım, - dep jymyŋ-jymyŋ külıp janyndaǧy qūs jastyqqa şyntaqtai jantaia berdı Jūmaqyn.
- Şynynda adam sekıldı adam körıpsız qūdeke, -dep jüzı bal-būl janǧan äkem erıksız basyn şaiqap edı...
***
Rasymdy aitsam osy oqiǧany ūmytyp ta ketıppın. Mülde jadymnan öşıp ketpese de, aitylmaǧan soŋ auyldaǧy şaŋ basqan köp äŋgımenıŋ bırı sekıldı bolyp midyŋ qaltarys bır qatparlarynda qattalyp qala bergen eken.
Qaibır jyly Astana köşelerınıŋ äldebır qiylysynda üidei-üidei öŋkigen ekı «Djip» maşinasy bır-bırın süikep ketkendei boldy. Qara joldyŋ qaǧyn köşıre yşqynyp baryp ekeuı de kılt toqtady. Ekeuınen de eŋgezerdei ekı jıgıt tüstı. Orysşatys boqtasyp, keudelese kettı. Türlerı ört söndırgendei qaraqoşqyldanyp tütıgıp, şeke tamyrlary bıleudei bolyp adyraiyp ketken. Bır kezde bıreuınıŋ äielı tüstı. Qolynda moiynyna kigızılgen qarǧybaudy tösınen ötkızıp aparyp arqasynan tüimelep, artynan jetelegen itı bar aitqaşy. Qūdai-au, qūddy bır atty ömıldırıktegen sekıldı eken. Tüse sala qarsy tarapqa şabalanyp berdı äiel. Qolyndaǧysy da qosyla şäu-şäu etıp qoiady. Bır jaǧynan telefondap jatyr. Sodan ne kerek, ūzyn köşenıŋ ūzyna boiyn azan-qazan qylyp qiqulatyp jol polisiiasy jettı. Seŋdei sıresıp tūryp qalǧan kölıkterdıŋ terezesınen moiyndaryn soza qarap, bajyldata segnal basyp taǧatsyzdanǧan jūrt. Jer dünienı şulatyp entıge jetken qyzmetkerler ainalasynan kölıkter ötetın jol şyǧarǧannan keiın qaǧaz-qalam, türlı qūraldaryn alyp şyǧyp qorşap, ölşep ekı maşinanyŋ qalai soǧylyp, ne zardap bolǧanyn tekseruge kırıstı. Jol şetınde bıreudı kütıp tūrǧan adam, aqyry aldynda bolyp jatqan oqiǧaǧa nazaryn salmai tūra ma? Ädeiı üŋılıp qaradym. Söitsem, Qūdai-au, sırıŋke tartqandai bolar-bolmas ız tüsıptı jaŋaǧy it tüsken appaq «Djipke». Bolar-bolmas, körıner körıbes ız... Ony bıreuı sausaǧymen sipap qalyp edı, arǧy jaǧy ainadai jarqyrap şyǧa keldı, älgı syzat degenımnıŋ özı aq temırdıŋ «janyna» emes, şaŋyna ǧana tüsken ız sekıldı...
Anau ekeuı älı eregesıp tūr...
Auyr kürsıngenım esımde. Sonda miymnyŋ tereŋ bır qaltarys qatparlarynda qalyp qoiǧan Jūmaqyn qūdanyŋ äŋgımesı ǧaiyptan jetken habardai oiyma orala ketıp edı. Qarajorǧasyn taipaltyp kezeŋ asyp bara jatqan Hasen qariia endı bırde menıŋ de arqa tūsymnan qadala qarap tūrǧandai tūla boiym şymyrlap ketken...
Sonda tas qalanyŋ tar köşesınde tūryp sona-a-a-u basy mūz, bauyry balqaş qart Altaidyŋ alyp şyŋ, aiǧyrjal jotalaryn aŋsap edım...
Ūlarbek NŪRǦALYMŪLY,