Oǧan sebep — Aq üidıŋ töreşı retınde ükım aityp, al Arab elderınıŋ oǧan bır auyzdan kelısıp, sol arqyly İzrail men Hamas arasyndaǧy ortaq dialogtyŋ qalyptasa bastauynan edı. Deitūrǧanmen, dauyl aldyndaǧy tynyştyqqa ūqsas būl jylymyq kezeŋnıŋ şynaiy betbūrysy qalai bolmaq — oǧan qazır däp basyp boljam aitu şynymen de qiyn-aq. Öitkenı, müddeler qaqtyǧysynda eşqaşan halyqtyŋ taǧdyry qymbat bolǧan emes. Sol siiaqty, saǧat saiyn qūbylǧan saiasi şeşımderdıŋ tarazy basyn «küştınıŋ arty diırmen tartady» tämsılı basyp tūrǧany da jasyryn emes.
Endeşe, älem saiasatyndaǧy, öte-möte Taiau Şyǧys qaqtyǧysyndaǧy Hamasty qarusyzdandyryp, Gazany demilitarizasiialanǧan aimaqqa ainaldyru qai eldıŋ qazandyǧyna salym, qorjynyna ūpai bolyp tüsedı — osy taqyryp turasynda öz halımızşe oi örbıtıp körsek.
2020 jylǧy 15 qyrküiekte AQŞ prezidentı Donald Tramptyŋ bilıgı tūsynda Aq üide qol qoiylǧan Avraam kelısımı — Vaşingtonnyŋ Taiau Şyǧystaǧy tarihi ärı maŋyzdy diplomatiialyq qadamy retınde baǧalandy. Būl kelısımnıŋ bırneşe baǧyttaǧy maqsaty boldy:
1. AQŞ Taiau Şyǧystaǧy qauıpsızdıktıŋ basty kepılı retınde öz yqpalyn küşeitıp, osy öŋırdegı Resei, İran jäne Qytaidyŋ yqpalyn älsıretudı közdedı.
2. İzrail men bırqatar Arab elderı arasyndaǧy geosaiasi şielenıstı geoekonomikalyq täsılımen şeşu ūsynyldy.
3. Arab elderı İrannyŋ aimaqtaǧy yqpalyna qarsy tūru üşın İzrail jäne AQŞ-pen bırlesken alians qūru mäselesın qarastyrdy.
Kelısımnıŋ köleŋkelı astarynda AQŞ‑tyŋ Qytaimen aradaǧy geoekonomikalyq jäne ǧylymi-tehnologiialyq bäsekede basymdyqqa ie bolu maqsaty da jatty.
Būl jospardyŋ bastauy 2019 jylǧy mausymda Donald Tramptyŋ küieu balasy ärı sol kezdegı prezident keŋesşısı Djared Kuşner ūiymdastyrǧan Bahreindegı "Beibıtşılıkten örkendeuge" atty seminardan bastau alǧan bolatyn.
Alaida, 2023 jyly 7 qazandaǧy Hamas şabuyly men oǧan jauap retınde İzraildıŋ Gazaǧa jürgızgen äskeri operasiiasy jäne soǧys barysynda neşe on myŋdaǧan beibıt halyqtyŋ qaza tabuy, infraqūrylymnyŋ jappai qirap, üiındıge ainaluy — osy kelısımnıŋ tüpkılıktı jüzege asuyna ülken tosqauyl bolyp tabyldy.
Osy oraida, atap öterlık taǧy bır jait — İran Avraam kelısımderıne balama retınde "Mwada" dep atalatyn jaŋa bastama ūsyndy. Būl — şiit jäne sünnit baǧytyndaǧy mūsylman elderınıŋ aimaqtyq qauıpsızdık pen ekonomikalyq damudy bırlese qarastyruǧa baǧyttalǧan joba bolatyn.
Osyǧan orai, oiymyzǧa erıksız kümändı saualdar tuyndaidy: Hamastyŋ İzrailge şabuylynyŋ tasasynda tūrǧan qandai köleŋkelı küş?! Hamas jeke özı batyldyq tanytyp, İzrailge qarsy soǧys qimylyn jüzege asyra alady ma? Hamasty İran arqyly qarjylandyryp, qaru-jaraqpen qamtamasyz etuşı jasyryn oiynşylar kımder boluy mümkın? Älde būl sūraǧymyz qisynsyz joramal retınde baǧalanady ma? Ärine, tülkıbūlaŋǧa salynǧan geosaiasi oiynda kez kelgen ssenariidıŋ şyndyqqa ainaluy äbden mümkın, öitkenı müddelılık qaqtyǧys eşqaşan eşkımdı de aiaǧan emes...
Qoş delık , sonymen, Gazadaǧy qaqtyǧys kezınde aimaqtyq şielenıster küşeigen şaqta, Avraam kelısımı arqyly qalyptasqan arab‑izrail bailanystary negızınen memleketaralyq qatynastar men jekelegen biznes aiasynda şekteldı. al qoǧamdyq deŋgeide kontaktıler älsıredı, kei jerlerde tolyqtai halyqtyŋ qarsylyǧna ūşyrady . Bıraq, BAÄ İzraildıŋ Gazadaǧy äreketterın jariia türde aiyptasa da, diplomatiialyq jäne ekonomikalyq qatynastardy müldem üzıp tastaǧan joq .
Mysaly : Avraam kelısımıne qol qoiǧan elderdıŋ bırı — BAÄ, İzrail jäne AQŞ-pen bırge I2U2 toby aiasynda ekonomikalyq jäne tehnologiialyq ärıptestıktı jalǧastyryp keledı.
" I2U2 toby, sondai-aq Taiau Şyǧys törttıgı nemese Batys törttıgı dep te atalady, — Ündıstan, İzrail, Bırıkken Arab Ämırlıkterı jäne Amerika Qūrama Ştattary arasyndaǧy strategiialyq ärıptestık. 2022 jylǧy 14 şıldede jariialanǧan alǧaşqy bırlesken mälımdemede būl top su, energiia, kölık, ǧaryş, densaulyq saqtau jäne azyq-tülık qauıpsızdıgı salalarynda bırlesken investisiialar men jaŋa bastamalardy jüzege asyru baǧytyndaǧy bırlestık bolyp tabylady "
2023 jyly I2U2 biznes-forumynda BAÄ Ündıstanda zamanaui klimatqa beiımdelgen tehnologiialardy qoldana otyryp, azyq-tülık parkterın damytuǧa 2 milliard dollar investisiia salatynyn jariialady. Sonymen qatar, Ündıstannyŋ Gudjarat ştatynda kün jäne jel energiiasy negızınde gibridtı elektr jobasy qolǧa alynyp, oǧan AQŞ pen İzraildıŋ jeke sektory innovasiialyq şeşımder ūsynuda. Sol arqyly, Ündıstan elın balamaly energetika boiynşa Qytaiǧa bäsekeles jahandyq jetkızu tızbegınıŋ habyna ainaldyrudy közdeidı. (Aqparat közı: https://2021-2025.state.gov/i2u2/)
2022 jyldyŋ aqpan aiynda Bahreinde İzraildıŋ qorǧanys ministrı Benni Gans pen Bahreinnıŋ qorǧanys ministrı Abdullatif äl-Laudidı arasynda qauıpsızdık salasyndaǧy yntymaqtastyq turaly memorandumǧa qol qoiyldy. Būl kelısım ekı el arasyndaǧy äskeri yntymaqtastyqty nyǧaituǧa baǧyttalǧan bolatyn . Bıraq, 2023 jyldyŋ qazan aiynda Gaza qaqtyǧysy bastalǧannan keiın İzraildıŋ elşısı Bahreinnen kettı. Alaida, Bahrein ükımetı Avraam kelısımderınen bas tartqan joq jäne qauıpsızdık salasyndaǧy yntymaqtastyq öz qalpynda saqtalyp qala beredı.
( Aqparat közı : https://www.timesofisrael.com/israel-signs-security-deal-with-bahrain-its-2nd-with-an-arab-nation )
2021 jyly Marokko men İzrail qorǧanys salasyndaǧy özara tüsınıstık turaly memorandumǧa qol qoiyp, joǧary tehnologiialy drondar, äue şabuylynan qorǧanu jüielerı jäne barlau sputnikterın qamtityn bırqatar qaru-jaraq kelısımderıne jol aşty. 2023 jylǧy Gaza qaqtyǧysy İzrailden Marokkoǧa keletın turisterdıŋ azaiuyna äkelse de, ekı el arasyndaǧy basqa salalardaǧy yntymaqtastyq saqtaldy. Mysaly, avtokölık sektorynda İzrail Türkiiadan keletın kölıkterdıŋ ornyna Marokkodan avtokölıkter importtai bastady. Sonymen qatar, Mūhammed VI politehnikalyq universitetı İzrail universitetterımen ärıptestıgın älı de jalǧastyruda .
( Aqparat közı : https://www.albawaba.com/business/israel-imports-cars-morocco-following-1586020?utm_source)
Avraam kelısımıne resmi türde qosylmaǧan Saud Arabiiasy turaly söz etsek:
2016 jyldan bastap bilık tızgının ūstaǧan Mūhammed ben Salman İzrailge bırqatar dostyq piǧylyn körsettı. Mäselen, 2022 jyly şıldede Saud Arabiiasy äue keŋıstıgın barlyq şeteldık äue kompaniialary üşın, onyŋ ışınde izraildık ūşaqtarǧa da aşty .
Sonymen qatar, ol özınıŋ Vision 2030 jobasy aiasynda şeteldık investisiialardy tartuǧa barynşa küş salyp jatyr. Būl joba aiasynda jüzege asyrylatyn auqymdy megajobalardyŋ bırı — NEOM. Būl joba jasandy intellekt, biotehnologiia jäne auylşaruaşylyq tehnologiialaryna negızdelgen, al būl salalarda İzraildıŋ ozyq mümkındıkterı erekşe qyzyǧuşylyq tudyratyny belgılı.
Mūhammed ben Salman 2023 jylǧy qazanǧa deiın İzrailmen aradaǧy kelıssözderde belgılı bır ılgerıleu bar ekenın aşyq aitty. Alaida, sol jyly 7 qazanda bastalǧan HAMAS şabuyly men İzraildıŋ Gazaǧa jasaǧan äskeri operasiiasy būl üderıstı kürt tejedı. Būl jaǧdai Saud Arabiiasyn mūsylman älemındegı özınıŋ tarihi jäne ışkı auditoriia müddesın eskere otyryp , İzrailge qarata qataŋ ūstanym ūstanuǧa itermeledı.Nätijesınde, Saud Arabiiasy İzrailmen qarym-qatynasty qalypqa keltırudı tek Palestina memleketınıŋ qūryluymen tıkelei bailanystyratynyn mälımdedı.
2023 jyly Qytaidyŋ araǧaiyndyǧymen jüzege asqan Saud Arabiiasy men İran arasyndaǧy tarihi kelısım jäne odan keiıngı geosaiasi qarym-qatynastyŋ retteluı Parsy şyǧanaǧy elderı men İran arasyndaǧy memleketaralyq bailanysty qalypqa keltırıp, İranǧa qarsy baǧyttalǧan geosaiasi jäne geoekonomikalyq Avraam kelısımınıŋ özektılıgın älsırettı. 2023 jylǧy qazannan bastap İzraildıŋ Gaza sektorynda HAMAS-qa jasaǧan auyr soqqylary, Livandaǧy «Hezbollanyŋ» älsıreuı jäne Siriiadaǧy Başar Asad rejimınıŋ qūlauy İrannyŋ Taiau Şyǧystaǧy yqpalyn älsırettı.
Būl jaǧdai Tegerandy erıksız aimaqtyq körşılerımen neǧūrlym beibıt qarym-qatynas ornatuǧa mäjbür ettı. Osyǧan orai, İran öŋırlık yntymaqtastyqqa arnalǧan öz bastamasyn ūsyndy. Olar būl jobany Mwada (Mūsylman Batys Aziia Dialogy Qauymdastyǧy) dep atady — būl Avraam kelısımderıne balama retınde ūsynylǧan joba bolatyn. İrannyŋ būrynǧy syrtqy ıster ministrı Mūhammed Javad Zariftıŋ aituynşa, Mwada bastamasy — şiit jäne sünnit elderınıŋ barlyǧyn öŋırlık qauıpsızdık pen örkendeu maqsatynda yntymaqtasuǧa şaqyrady. Būl bastamaǧa İrannyŋ tarihi qarsylasy — Türkiia da engızıldı, al İzrail dıni sebepterge bailanysty būl qūrylymnan tys qaldyryldy.Būl geosaiasi jäne geoekonomikalyq müddege bailanysty qarama-qaişy bastamalardy ymyraǧa keltırudıŋ jalǧyz joly — AQŞ pen İran arasyndaǧy kelısım bolyp tabylady. Sondyqtan qazırgı AQŞ-tyŋ İranǧa qarsy sanksiialary men «maksimaldy qysym» nauqany arqyly Tegerandy barynşa kelıssözder üstelıne qaita otyrǧyzu talpynysy jasalyp jatqany aitpasaq ta bärımızge aian.
( Aqparat közı : https://www.intellinews.com/iran-s-former-foreign-minister-proposes-new-mwada-regional-security-framework-359607/?utm_source)
Taiau Şyǧystaǧy qauıpsızdık mäselesınde Türkiia NATO müşesı ärı İzrailmen ondaǧan jyldarǧa sozylǧan şilenıstı qarym-qatynastary bar Ankara bilıgı , 2024 jyldyŋ mamyrynda Gaza soǧysynyŋ uşyǧuyna bailanysty İzrailmen sauda bailanysyn toqtatty. Işkı jäne syrtqy saiasatta prezident Rejep Taiyp Erdoǧan özın palestinalyqtardyŋ qorǧauşysy retınde körsetıp, Türkiianyŋ Mūsylman älemındegı jūmsaq küşın arttyryp, öŋırlık müddelerın qoǧauǧa baǧyt aldy . Erdoǧan sondai-aq Parsy şyǧanaǧy elderımen, äsırese Saud Arabiiasymen, 2010–2011 jyldardaǧy Arab köktemınen keiıngı senımsızdık pen kikıljıŋ kezeŋın eŋseruge baǧyttalǧan qaita jaqyndasu üderısın bastady. İzrail men Türkiia arasyndaǧy qarym-qatynas būryn-soŋdy bolmaǧan deŋgeide naşarlap tūrǧan şaqta, Türkiia öz aimaqtyq geoekonomikalyq modelın ūsyndy. Būl — Aziiany Europamen bailanystyratyn İraktyŋ Damu joly jobasy, ol Parsy şyǧanaǧyndaǧy Fao porty men Türkiia şekarasyn jalǧaityn sauda dälızın qūrudy közdeidı. Būl joba Türkiia tarapynan Ündıstan–Taiau Şyǧys–Europa ekonomikalyq dälızıne balama retınde ūsynyluda. Al Türkiia qoldaǧan köterılısşılerdıŋ yqpalymen Siriiadaǧy Asad rejimınıŋ qūlauy Ankaraǧa Taiau Şyǧystyŋ geosaiasi ärı geoekonomikalyq bolaşaǧyn qalyptastyruda qosymşa ūpai beredı. (Aqparat közı : https://www.aa.com.tr/en/middle-east/development-road-project-through-turkiye-to-increase-economic-integration-iraqs-transport-minister/3238766?utm_source )
AQŞ pen Qytai arasyndaǧy sauda şielenısınıŋ küşeiuı geosaiasi jäne geoekonomikalyq bloktardyŋ jedel qalyptasuyna alyp keldı. Mysaly, G7 elderı jetekşılık etetın Batys blogy men BRICS/BRICS+ aiasynda bırıgıp jatqan elder arasynda bäsekelestık küşeiıp keledı. Būl özgerıster AQŞ qoldaityn aimaqtyq bastamalarǧa, sonyŋ ışınde Avraam kelısımı siiaqty normalizasiia üderısterıne belsendılıktı älsıretuı mümkın.
BRICS+ jäne Qytaidyŋ jahandyq qarjy jüiesındegı rölı
BRICS+ elderı, onyŋ ışınde Qytai men Resei, AQŞ dollaryna täueldılıkten arylu maqsatynda jaŋa qarjy jüiesın qalyptastyruǧa küş salyu üstınde. Qytaidyŋ iuanny halyqaralyq saudada, äsırese mūnai baǧalau men tölemderde qoldanudy ılgerıletuı osy baǧyttaǧy maŋyzdy qadamdardyŋ bırı bolyp tabylady. Mysaly, 2018 jyly Şanhai fiucherstık birjasynda iuanmen belgılengen alǧaşqy mūnai kelısımı jüzege asty. Būl Saud Arabiiasy men BAÄ siiaqty ırı mūnai öndıruşılerıne AQŞ dollarynan täuelsız aktivterdı diversifikasiialauǧa mümkındık beredı.
OPEC+ jäne Reseimen yntymaqtastyq
OPEC+ qūramyndaǧy Saud Arabiiasy men Resei mūnai öndırısın qysqartu turaly kelısımderdı jüzege asyryp, jahandyq naryqta baǧa tūraqtylyǧyn qamtamasyz etuge baǧyttalǧan şaralar qabyldady. Mysaly, 2025 jyldyŋ tamyzynda OPEC+ müşelerı mūnai öndırısın täulıgıne 547 myŋ barrelge arttyru turaly şeşım qabyldady, būl naryqtaǧy sūranys pen ūsynys teŋgerımın saqtau maqsatynda jüzege asyryldy.
Qytaidyŋ Taiau Şyǧystaǧy yqpaly
Qytai Taiau Şyǧystaǧy jasyl ekonomika jobalaryna investisiia salyp, jaŋartylatyn energiia közderı men tūraqty mobildık salalarynda belsendılık tanytuda. Huawei, Tencent jäne Alibaba siiaqty kompaniialar arqyly Qytai Batys tehnologiialaryna balama ūsynyp, öŋırlık serıktesterıne sifrlyq infraqūrylym men tehnologiialyq şeşımder ūsynuda. Būl qadamdar Qytaidyŋ Taiau Şyǧystaǧy yqpalyn arttyryp, AQŞ-tyŋ üstemdık saiasatyna qarsy küş retınde baǧalanuda.
Saud Arabiiasynyŋ köpjaqty syrtqy saiasaty
Saud Arabiiasy köpjaqty syrtqy saiasatty ūstana otyryp, Batys elderımen, äsırese AQŞ-pen, strategiialyq serıktestıktı saqtai otyryp, Aziiaǧa, äsırese Qytaiǧa, baǧyt būru üstınde. 2023 jyly Saud Arabiiasy Şanhai Yntymaqtastyq Ūiymynyŋ dialogtyq serıktesı märtebesın aldy. Sonymen qatar, Reseimen mūnai öndırısın qysqartu jönındegı OPEC+ kelısımderıne belsendı qatysyp, ekı el arasyndaǧy strategiialyq yntymaqtastyqty nyǧaituda.
Älemdık geosaiasi jäne geoekonomikalyq jaǧdaidyŋ özgeruımen bırge, Saud Arabiiasy men BAÄ siiaqty öŋırlık küşter köpjaqty syrtqy saiasatty ūstana otyryp, jaŋa serıktestıkter men yqpaldastyqtardy damytuda. Būl ürdıs AQŞ-tyŋ jetekşılıgındegı halyqaralyq jüiege balama blokty qadyptastyryp , jahandyq saiasatta jaŋa küşterdıŋ paida boluyna äkelıp otyr.
Gazany demilitarizasiialanǧan aimaqqa ainaldyru
Donald Tramp Avraam kelısımın keŋeitu ideiasyn qaita jandandyrdy. Būl jaŋa bastamanyŋ negızgı maqsaty – Saud Arabiiasyn kelısımderge qosu. Alaida qazırgı geosaiasi jaǧdaida būl kelısımderdıŋ mänı men maŋyzdylyǧy būrynǧydai Geosaiasi blokka emes, ekonomikalyq müddelerge köbırek süienetın tärızdı. Avraam kelısımıne qatysty ortaq ekonomikalyq damudyŋ naqty nätijelerı älı de tolyq däleldengen joq. Gaza sektoryn qalpyna keltıru jäne onyŋ bolaşaq basqaru jüiesın qalyptastyru — Avraam kelısımınıŋ şynaiy ekonomikalyq tiımdılıgın körsetetın maŋyzdy qadamǧa ainaluy mümkın. 2025 jyldyŋ nauryz aiynyŋ basynda Arab ligasynyŋ bastamasymen ūsynylǧan Mysyr josparyna negızdelgen būl joba — aimaqtaǧy beibıtşılık pen tūraqty damu jolyndaǧy jaŋa qūrylymdy qalyptastyruǧa mümkındık beredı. Gazany qalpyna keltıru üderısın basqa da öŋırlık ekonomikalyq bastamalarmen — Siriia men Livandaǧy infraqūrylymdyq qaita qūru, Ündıstan–Taiau Şyǧys–Europa ekonomikalyq dälızı, bırlesken energetikalyq jobalar men teŋızdegı gaz qorlaryn barlau jäne eksporttau sekıldı jobalar— Geoekonomikalyq şynyjyr qūrau arqyly taraptar arasyndaǧy özara senımdı arttyruǧa jäne ortaq müddelerdı naqtylauǧa airyqşa äser etedı. Äsırese tehnologiia, sauda jäne jaŋartylatyn energiia salalaryndaǧy ekonomikalyq ärıptestık — azamattyq qoǧam men jeke sektor bastamalaryn jandandyryp, öŋırlık normalizasiia prosesın jedeldetedı. Deitūrǧanmen ,Palestina memleketınıŋ qūryluy jönınde senımdı ärı aiqyn ūstanym bolmasa — ( būl Avraam kelısımınıŋ ainalyp ötken eŋ özektı ärı dauly mäselesı bolatyn )— onda tömennen bastalǧan normalizasiia äreketterı eşqaşan oryndaluy mümkın emes ekenın däleldedı. Aqiqatynda Ötken sanda jazǧan maqalaiyzdai AQŞ özınıŋ naqty qauıptı bäsekelesı retınde baǧalaityn Qytai bilıgın tyqsyryu maqsatynda älemdık geosaiasi jane geoekonomikalyq qūrsalulau qadamdaryn jüzege asyru üstınde dep nyq senımmen aita alamyz .
Derekköz:
1. https://www.reuters.com/world/middle-east/trump-says-he-expects-expansion-abraham-accords-soon-2025-10-17
2. https://www.cnbc.com/2023/03/10/arch-rivals-iran-and-saudi-arabia-agree-to-revive-ties-reopen-embassies.html
3. https://www.reuters.com/world/middle-east/trump-says-he-thinks-iran-could-join-abraham-accords-2025-09-29
4. https://www.reuters.com/world/middle-east/iran-dismisses-trumps-suggestion-normalising-ties-with-israel-wishful-thinking-2025-10-11
Ertūran Jūmaqanūly