– Baqyt Raqymjanqyzy, soǧys kezınde Auǧanstannyŋ qai jerınde qyzmet ettıŋız? Onda öz erkıŋızben bardyŋyz ba? Soǧys bolyp jatqanyn bıldıŋız be?
– 1984 jyly osy jaqtan, iaǧni Selinagradtan attandym. Bızge «ol jaqta qazır soǧys bolyp jatqan joq, medbikeler kerek» dep ūsyndy. Sodan bırneşe qyz öz erkımızben Auǧanstanǧa baratynymyz turaly ötınış jazdyq. Üige baryp, būl jaŋalyqty aityp edım, anam ūrysty. Aǧam därıger edı, ol da ūrysty. «Ol jaqta soǧys bolyp jatyr. Adamdardy öltırıp jatyr. Qaitesıŋ ol jaqqa baryp? Aqşa kerek bolsa, men beremın», dedı aǧam.
Ülkenderdıŋ sözın eskerıp, «anam auyryp qaldy, bara almaimyn» dep edım, ol Keŋes Ükımetınıŋ kezı, qūjattyŋ bärı Mäskeude daiyndalady, menıŋ qūjatymnyŋ jasalyp qoiǧanyn, kerı şegınerge jol joq ekenın aitty. Bız, soǧys jyldarynan keiın 1950 jyldary ömırge kelgen tym otanşyl ūrpaqpyz ǧoi. Jylap-syqtadyq. Degenmen sonda da baruǧa bekındık. Taşkentke baryp, ūsynylǧan telefon nömırge habarlastym. Qandai aialdamadan, qai avtobusqa otyryp, qai jerge deiın baratynymdy aitty. Jabyq äskeri aerodromǧa baryp, onda bır täulık boldym. Sodan maǧan naqty qai jerge baratynym turaly qolyma būiryq berıldı. Qaǧazdy äkelıp bergen sarbaz: «Puli-Humri degen jer eken, qiyndau jer» dedı. Mende basqa taŋdau da, kerı şegınerge jol da joq. Soǧys tynyştalyp, aspan aşyq bop tūrǧan kezde äskerilermen bırge ūşaqpen ärı qarai Kuntuzǧa deiın jetıp aldym.
– Sız sonda toppen bırge emes, jalǧyz özıŋız bardyŋyz ba?
– Jalǧyz bardym. Osynda slavian tektes ekı-üş qyz bolǧan. Olar ötpei qalyp, men ötıp kettım. Salmaǧym 40 kelı, şaǧyn ǧana qaratory qazaqtyŋ qyzy bolǧan soŋ ba, menı özbek retınde ötkızıp jıbergen boluy kerek. Sodan Kuntuzǧa keldım. Onda äiel adamdar bolmady. Gospitaldan emdelıp şyqqan sarbazdar jür eken. Sol jerdıŋ bastyǧy maǧan kabinetın bosatyp berdı. Atystyŋ dybysyn alǧaş ret sonda estıdım. Terezenıŋ tübıne tyǧylyp, qoryqtym, «qaida keldım?» dep jyladym. Kerı qaituǧa jol joq, aparyp tastaityn adam da joq. Mūnda ekı-üş täulık boldym. Sol jerdıŋ basşylyǧy maǧan bır blog temekı alyp ketudı ūsyndy. «Şylym şekpeimın ǧoi» dep edım jolai sarbazdarǧa syiǧa bergenge kerek bolatynyn aitty. Sol oŋdy boldy, ūşaqpen Puli-Humriǧa jetıp, sarbazdar menı sondaǧy äskeri gospitalǧa jetkızıp tastady. Neşe kün ūiqy şala, qorqa-qorqa jūmysqa kırıstım. Gospital bastyǧy menıŋ infeksiondyq bölımge baratynymdy aitty. Artynşa jūmys täjıribemdı eskerıp, menı hirurgiialyq bölımge auystyrdy. Ol jerde oŋai bolǧan joq, ärine. Bır aidan keiın äskeri ant qabyldadyq. Äskeri mındettı bolyp sanaldyq. Sarbaz bolyp baryp, serjant bolyp qaittym.
Būl gospitalda ekı jarym jyl jūmys ıstedım. Menı auystyratyn medbike bolmai, öz uaqytymnan tys ekı ai küttım. Medbikeler köbınese Leningradtan keldı.
– Äskeri gospitalde qanşa adam jūmys ıstedıŋızder? Jūmys kestesı qalai boldy? Jūmystan qol bosaǧan uaqytta qalaǧa şyǧyp tūrdyŋyzdar ma? Bos uaqyt boldy ma jalpy? Sızderge qandai qauıp töndı? Sondaǧy erekşe este qalǧan oqiǧa turaly aityp berseŋız.
– Gospital ülken auyl siiaqty boldy. Ol jerde hirurgiialyq, infeksiialyq, terapevtık bölımşeler boldy. Bız sonyŋ janynda ülken aǧaş üide tūrdyq. 80 oryndyq hirurgiia bölımşesınde jalǧyz medbikeden kezekşılık ettık. Bır täulık jūmys ıstep, ekı täulık demaldyq. Ärine, jūmys qiyn boldy. 4 hirurg boldy, onyŋ bırı – gospital bastyǧy, endı bırı bet-jaq hirurgı degendei. Ol jaqta kün öte ystyq. Aua temperaturasy +65 gradusqa deiın köterıldı. Saǧat tüskı 12.00-den 16.00-ge deiın därıgerler tüskı asqa ketetın. Eger tynyştyq bolsa, tüngılıkte özderınıŋ bölmelerınde demalady. Olar naǧyz äskeri därıgerler boldy. Jaralylardy äkelgende olardyŋ jarasy kışıgırım bolsa, därıgerlerdı artyq mazalamauǧa tyrysatynbyz. Ota jasaityn oryn, jansaqtau bölımı boldy. Ofiserlerdıŋ bölek palatasy boldy. Olardyŋ palatasynyŋ bır artyqşylyǧy onda teledidar tūratyn. Sonyŋ bärıne bır medbike qaraityn. Ärine, öte auyr. Bıraq bızge basşylyq «älsızdık tanytpaŋdar, jas balalarǧa köz-jastaryŋdy körsetpeŋder» deitın. Qazır eske tüsse, sonyŋ bärın qalai jasaǧanbyz dep taŋqalamyn.
Ärtürlı jaraqat alǧandar kelıp tüsetın. Bıreuı esın bılse, endı bırı es-tüssız keledı. Üstı-bastary qan-josa. Mina jarylyp, aiaq-qolynan aiyrylǧandar, keudesı, bas süiegı zaqymdanǧandar boldy. Onyŋ bärın tüsıngen adamǧa öte auyr. Därıger taǧaiyndaǧan em-domdy jasaimyz. «Menıŋ kezegımde eşbır adam ölmese eken!» dep Qūdaidan tıleitınbız. İzoliatorda komada jatqandarǧa olar o düniege qinalmai ketuı üşın uaqytynda jansyzdandyru därısın egetınbız. Därıgerler qai uaqytta ekpe jasau kerektıgın jazyp qoiatyn.
Jükteme öte köp. Ekı ota jasaityn üstel boldy. Jaǧdaiy öte auyrlarǧa bırınşı kezekte ot jasalatyn. Kezekte kütıp jatatyndary qanşama?!
Taŋǧy saǧat 9.00-den kelesı küngı 9.00-ge deiın tynym tappai jūmys ıstedık. Köz ıluge mūrsat bolmady. Bıreuge kislorod jetpei tūrǧan siiaqty, taǧy bıreu şaqyryp jatqan siiaqty körınetın. Keide tynyş bolǧanda jūldyzdarǧa qarap, ainalamdy körmeuge tyrysyp, üide otyrǧandai elestetetınmın.
Bır künı «gospitalǧa qazaq tüsıptı» dep estıgende quanyp, bırden baryp, qal sūrastyq. Taǧy bırneşe qazaq balasy boldy. Olardy körgende tuǧandarymyzdy körgendei boldyq.
– Gospitalda sızden basqa qazaqtar boldy ma?
– İmanǧali Moldaǧaliūly degen almatylyq hirurg boldy. Myqty hirurg edı, byltyrlary qaitys bolypty. Menen bır jyl būryn barǧan almatylyq Aijan esımdı medbike boldy. Basqasynyŋ köbı Ukraina jaqtan boldy.
– Jūmystan tys uaqytta ne ısteitın edıŋızder? Qalaǧa şyǧuǧa mümkındık boldy ma?
– Jūmystan qatty şarşaityndyqtan, bıraz ūiyqtaitynbyz. Territoriiadan şyǧuǧa rūqsat bolmady. Sonyŋ ışındegı dükenge baramyz, şai ışemız. Şyqqandardy üige qaitaryp jıberetın.
– Ekı jarym jyl ışınde bırde-bır ret şyqpadyŋyzdar ma?
– Şyqqan kezderımız boldy. Bızge gospitalǧa kelgen äskeri kölıktermen, küzetpen aparatyn qaladaǧy dükenderge. Bırınşı jauyngerler ǧimaratqa kırıp, tekserıp şyǧatyn. Eger bärı tynyş bolsa, kıretınbız. Eger bırdeŋe dūrys bolmasa, tez-tez kölıkke otyryp, jürıp ketetınbız. Sonda bır baiqaǧanym, Auǧanstannyŋ qalalary bai, özgeşe boldy. Dükenderınen de neşe türlı tauardyŋ tür-türın kördım. Men özım şaǧyn ǧana Selinograd qalasynda tuyp-ösken soŋ ba, ondaǧy qalalar basqaşa körındı. Bezendırıluı bärı bölek boldy.
– Sonda Auǧanstan sol zamanda bızden alǧa ozyp ketken be?
– Sol kezderde ozyq bolǧan siiaqty. Bıraq keiınnen soǧystan köz aşpai, toqyrauǧa ūşyraǧan şyǧar.
– Jergılıktı tūrǧyndarǧa em-şara jasaǧan kezderıŋız boldy ma?
– Bır ret boldy. Odan berı 40 jyl öttı. Attaryn ūmytyp qalyppyn. Bır joǧary şendını äkelıp, bölek palataǧa jatqyzdy. Esıktıŋ bır jaǧynda olardyŋ küzetşılerı, ekınşı jaǧynda bızdıŋ küzetşıler avtomatpen tūrdy. Al bız kırıp, ekpemızdı jasap, ündemei-aq ketıp otyrǧan künder boldy.
– Soǧys jürıp jatqan kezde 8 nauryzdy qalai atap öttıŋızder?
– Şynymdy aitsam, ūmytyp ta qalyppyn. Öitkenı anda-sanda ǧana basqosularda bolmasa, soǧys turaly äŋgımenı köp jerde aita bermeimız. Sol gospitaldyŋ ışınde qyzdarmen bırge dükennen azyq-tülık satyp alyp, manty pısırıp, şai ışıp, atap ötetınbız. Onyŋ ışınde spirttık ışımdık mülde satylmaityn da, rūqsat ta etılmeitın. Ökınıştısı 1988 jyldary sol gospitalǧa bomba tüsıp, jarylyp ketıptı.
– Eger qūpiia bolmasa, Auǧanstandaǧy soǧysta medbike bolyp qyzmet ıstegenıŋızde osyndaǧy jalaqyŋyzben salystyrǧanda qanşalyqty aiyrmaşylyq boldy? Tabysyŋyzdy qaida jūmsadyŋyz?
– Jalaqymyz eldegıden 2-3 jalaqyǧa köp boldy. Onyŋ bır bölıgı elde banktık esep-şotta qalyp otyrdy. Qalǧan ekı bölıgın chekpen aldyq. Sondaǧy dükenderden azyq-tülık satyp alatynbyz. Köp jinamadyq. Jinaǧanymyzdy tek Almaty, Mäskeu siiaqty ülken qalalarǧa ǧana baryp, jūmsauǧa mümkındık boldy. Ol kezde qazırgıdei kölık, päter alu degen ürdıs joq. Tek kiım-keşek satyp aldyq. Äiteuır chektı jūmsap bıtıru kerek boldy.
– Bır sözıŋızde «Qanşa jerden soǧysty kördım desem de, adamdarmen ūrsysuǧa joqpyn. Daulasa almaimyn» dedıŋız. Ömırıŋızdı Auǧanstanǧa deiın jäne keiın dep ekıge böluge bolatyn şyǧar? Sol jyldar ömırıŋızge qalai äser ettı? Qandai sabaq aldyŋyz?
– Menı auystyratyn medbike bolmaǧan soŋ elge uaqytynan keş keldım. Jüike jüiem azdap syr berdı. Kelgen soŋ bır jyl auyrdym. Ekı alaqanym qyşyp, ısıp kettı. Sonda da qolymdy taŋyp alyp, jūmystan qalmadym.
Elge kelgen soŋ jaŋadan satyp alǧan jaqsy kiımderdı kie almaitynmyn. Soǧysty körgennen keiın ädemı kiınıp jüru mülde qyzyqtyrmai qaldy. Altyn siiaqty äşekei būiymdarymyzdy da körsetkım kelmeitın. Soǧys mida qalady eken. Aldyŋǧy jyly Qaŋtar oqiǧasy kezınde bızde, Astanada tynyş bolsa da, terezemdı jastyqpen qalqalap qoidym. Bır snaiper közdep tūrǧan siiaqty körındı. Qazır soǧys turaly kinolardy da körgım kelmeidı, ol turaly kıtaptardy da oqymaimyn. Soǧysty körgennıŋ äserı me eken, eşkımmen daulasyp, ūrsysqym da kelmeidı.
– Betın ärı qylsyn, degenmen däl qazır sondai gospitalǧa baruǧa būiryq berılse, qaita barar ma edıŋız?
– Eger el üşın qajet bolsa, barar edım. Al basqa elderdegı soǧysqa kömektesuge barmaimyn, ärine.
– Äskeri bolǧysy keletın balalar köp. Bıraq qazırgı uaqytta äskeri boludan, äskerge barudan qaşqaqtaityn jastar da az emes. Äskeri qyzmettıŋ märtebesı sız üşın qandai?
– Qazır şaqyru boiynşa türlı patriottyq kezdesuge baryp-tūramyz. Sonda jas balalardyŋ äskerge baruǧa qorqaqtaitynyn baiqaimyn. Olarǧa «äskerge barudan qoryqpaŋdar. Eger senı bıreu ūryp jatsa, qarap tūrmai sen de ūr» dep aitamyn. Qorquǧa bolmaidy ǧoi.
Äskerilerdıŋ märtebesın köteru kerek. Qazırgı taŋda jas balalar äskerge barudan qorqady. Qazır elımızdegı äskeri merzım bır jyl ǧana. Ol degenımız asa auyr emes qoi. Mysaly, qazır menı jıberse, äskerge barar edım. Namys boluy kerek.
– Sız üşın bügıngı zamannyŋ batyry kım?
– Qazırgı zamannyŋ batyry kım ekenın bılmeimın tıptı. Qazır batyr dep eşkımdı aita almaimyn. Kımdı aitamyz? Tek äskerge barǧan balalardy batyr dep aituǧa bolatyn şyǧar.
– Qazırgı älemde bolyp jatqan soǧystardy jaŋalyqtardan baqylap otyrasyz ba? Būrynǧymen salystyrǧanda soǧys täsılderınde özgerıs bar ma, qalai oilaisyz?
– Anda-sanda ol turaly jaŋalyqtardy körıp qalamyn. Jazyqsyz köz jūmyp jatqan beibıt tūrǧyndarǧa, balalarǧa janym aşidy. Anamnyŋ aǧasynyŋ balasy İzrailde tūrady. Onyŋ anasy osy jaqtan ketken evrei ūltynyŋ ökılı. Maǧan ärtürlı närse jazyp jıberse, men oǧan ūrsyp otyramyn. «Men mūsylmanmyn, maǧan ondai eşteŋe jıberme» dep aitamyn.
– Sonda tuysqan ınıŋız sızge ne jazady?
– Evreilerdı aqtaityn ärtürlı video rolikter jıberedı. Onda evreilerdıŋ būryn qalai ömır sürgenı, qaida tūrǧany syŋaidaǧy aqparattar. Bıraq men ol materialdardy soŋyna deiın qaramaimyn da. Jalpy, älemnıŋ saiasatyn tüsınbeimın. Jer üşın küresıp jatsa, jauyngerler özara äskeri ıs-qimyl jürgızıp jatsa, bır jön edı, bıraq balalardyŋ ölımı, mektepter men auruhanalardy küiretu – qandai adamşylyq?
– Sız turaly gazetterde «Auǧanstannan qaitqan aru» degen siiaqty köptegen maqala jazylǧan. Sodan keiın sızdı keibır äskeri «Mat Tereza» dep ataidy eken. Būlai ataudyŋ syry nede?
– Men osynda gospitalda ıstep jürgende 1989 jyly Auǧanstannan jaralylardy alyp keldı. Olar 16-17 jastaǧy jas balalar boldy. Tentektıkterı de boldy. Bıreu bırdeŋe dep jatsa, «olarǧa qatty söilemeŋder, olar Auǧanstannan kelgen balalar» dep olarǧa şaŋ juytpaitynmyn. Ünemı solardyŋ sözın söilep, kömek kerek bolsa, şamama qarai qol ūşyn sozuǧa tyrystym. Sol soǧys alaŋynan qiyn jaǧdaida kelgen sondai balalardy öz közımmen talai kördım ǧoi. 16-17 jastaǧy ǧana bıreudıŋ älpeştep otyrǧan balasy. Soǧysqa bırı bılse, endı bırı bılmei barǧan. Olardy aiaitynmyn. Sodan olar menı «Mat Tereza» dep atap kettı. Negızınen osy Astanadaǧy äskeriler solai ataidy. Körse, älı künge deiın qūrmettep tūrady.
– Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
Sūhbattasqan Nūrdäulet Käkış