بيىلعى جىلدىڭ ناتيجەلەرى كورسەتكەندەي، تۇيتكىلدى پروبلەمالاردى شەشۋگە قاتىستى جۇيەلى شەشىمدەر – قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى قالپىنا كەلتىرىپ قانا قويماي، ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جۇمىسىنا دەگەن سەنىمىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرگەندىگىن كورسەتىپ وتىر.
كەلىپ تۇسكەن وتىنىشتەردىڭ رەكوردتىق كورسەتكىشى: سەنىم ينديكاتورى نەمەسە دابىل ما؟
2024 جىلى تققك جانە ونىڭ ايماقتىق دەپارتامەنتتەرى ازاماتتاردىڭ 62,5 مىڭنان استام وتىنىشتەرىن قارادى، بۇل وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 20%-عا جوعارى كورسەتكىش. شاعىمداردىڭ ەڭ كوپ سانى بولشەك ساۋدا (37,5%), ەلەكتروندىق كوممەرتسيا (23,2%) جانە تۇرمىستىق قىزمەتتەر (8,8%) سالالارىنان ءتۇستى. سونىمەن بىرگە، قارجىلىق قىزمەتتەر (3,2%), ءبىلىم بەرۋ (1,4%) جانە ۇيالى بايلانىس (3,5%) سالاسىندا شاعىمداردىڭ ءوسۋى بايقالادى.
وسىلايشا، وتىنىشتەر سانىنىڭ ارتۋى ەكى نەگىزگى تەندەنتسيانى كورسەتەدى. ءبىر جاعىنان، بۇل ەكونوميكانىڭ جەكەلەگەن سالالارىنداعى جۇيەلى پروبلەمالاردىڭ دالەلى بولسا، ەكىنشى جاعىنان، شاعىمداردىڭ كوبەيۋى ءوز قۇقىقتارىن بەلسەندى تۇردە قورعايتىن ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىنىڭ ارتقانىن كورسەتەدى.
تققك جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىنىڭ ماڭىزدى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى تۇتىنۋشىلاردىڭ قالپىنا كەلتىرىلگەن قۇقىقتارىنىڭ كولەمى بولىپ تابىلادى. 2024 جىلى جالپى سوماسى 2 ملرد (2 067,8 ملن) تەڭگەدەن اساتىن تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارى (قايتارۋ، ايىرباستاۋ، اۋىستىرۋ) قورعالدى — بۇل وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 193%-عا ارتىق كورسەتكىش.
"ساپالى ءونىم": ازاماتتاردىڭ دەنساۋلىعىن قورعاۋدا
مەملەكەتتىك باعدارلاما اياسىندا ىسكە قوسىلعان "ساپالى ءونىم" جوباسى تۇتىنۋشىلاردى قورعاۋ جۇيەسىنىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتىنە اينالدى. 2024 جىلى جوبا شەڭبەرىندە قوعامدىق ۇيىمدار 2002 ءونىم اتاۋىن ىرىكتەدى، ونىڭ ىشىندە 1423 تۇرىندە نەمەسە 71%-ندا بۇزۋشىلىقتار انىقتالدى.
اسىرەسە، مەرزىمى وتكەن ونىمدەردىڭ بولۋى كوڭىل الاڭداتارلىق فاكتىرلەردىڭ بىرىنە اينالدى. تەكسەرۋلەرگە سايكەس، تەكسەرىلگەن 10 ءونىمنىڭ ءار 10-ى جارامدىلىق مەرزىمى وتكەنى انىقتالدى. بۇل رەتتە، ءونىمدى ساتىپ الۋ مەرزىمىن انىقتاۋ، ماقساتتى تۇردە ىزدەۋسىز، كەزدەيسوق جۇرگىزىلدى جانە مۇنداي جاعداي قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە تىركەلدى. انىقتالعان مەرزىمى وتكەن ونىمدەردىڭ اراسىندا ءسۇت، ەت ونىمدەرى، شىرىندار مەن كونديتەرلىك تاۋارلار بولدى.
الايدا زاڭ بۇزۋشىلىقتار تەك جارامدىلىق مەرزىمىنە قاتىستى جاعدايلاردا عانا ورىن العان جوق. جوبا اياسىندا انىقتالعان بىرقاتار جاعدايلار قوعامدا ۇلكەن رەزونانس تۋدىردى. مىسالى، تالدىقورعان دۇكەندەرىنىڭ بىرىندە سارى مايدان ساراپتاما قورىتىندىلارى بويىنشا، دەنساۋلىققا قاتەر توندىرەتىن ىشەك تاياقشاسى توبىنىڭ باكتەريالارىنىڭ بولۋى انىقتالدى. پەتروپاۆلدا حالال دەپ جاريالانعان تۋشەنكا ەتىن تەكسەرۋ بارىسىندا شوشقانىڭ دنق-سى تابىلدى، بۇل تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن بۇزىپ قانا قويماي، ولاردىڭ وندىرۋشىلەرگە دەگەن سەنىمىن تومەندەتەتىنى انىق. سول سياقتى تۇركىستاندا قۇپيا ساتىپ الۋشى ادىسىمەن ساتىپ الۋ كەزىندە، كونديتەرلىك ونىمدەردى تاڭبالاۋ مەن ساقتاۋدا ورەسكەل زاڭ بۇزۋشىلىقتارى انىقتالدى.
بۇل فاكتىلەر ءونىم ساپاسىنىڭ پروبلەمالارى وزەكتى بولىپ قالا بەرەتىنىن جانە جۇيەلى ءتاسىلدى قاجەت ەتەتىنىن راستايدى. بۇل رەتتە، باقىلاۋدى كۇشەيتۋ، قاتاڭ ستاندارتتاردى ەنگىزۋ جانە وندىرۋشىلەر مەن تۇتىنۋشىلارمەن بەلسەندى اعارتۋشىلىق جۇمىس — ازاماتتاردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى بولىپ سانالادى. سونىمەن قاتار، تاۋارلاردى تاڭداۋ ۋاقىتىندا تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرا وتىرىپ، حالىقتى بارىنشا حاباردار ەتۋ جۇمىستارىن جالعاستىرۋ ماڭىزدى بولىپ قالا بەرمەك.
ەلەكتروندىق كوممەرتسيا: تسيفرلىق داۋىردەگى قورعانىس
ەلەكتروندىق ساۋدا ەڭ پروبلەمالى سالالاردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى. 2024 جىلى بۇل سالا تۇتىنۋشىلاردىڭ بارلىق وتىنىشتەرىنىڭ 23%-ىن قۇرادى. ازاماتتاردىڭ نەگىزگى شاعىمدارى ساتۋشىلار تۋرالى اقپاراتتىڭ بولماۋى، تاۋارلاردىڭ سيپاتتاماعا سايكەس كەلمەۋى جانە اقشانى قايتارۋدان باس تارتۋعا بايلانىستى بولدى.
تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋدى كۇشەيتۋ ماقساتىندا، تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تۋرالى زاڭنىڭ جاڭا رەداكتسياسىندا قوسىمشا رەتتەۋ شارالارى قاراستىرىلعان. زاڭعا "ەلەكتروندىق ساتۋ الاڭى (ماركەتپلەيس)", "ينتەرنەت-دۇكەن" جانە "اقپاراتتىق-جارنامالىق الاڭ" سياقتى ناقتىلانعان ۇعىمداردى ەنگىزىلدى. بۇل ولاردىڭ مىندەتتەرى مەن رەتتەۋشى مەحانيزمدەرىن ناقتى انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى.
ەلەكتروندىق ساۋدا الاڭدارى ەندى تىركەۋدى جانە اۋتەنتيفيكاتسيانى قوسا العاندا، ساتۋشىلارعا رۇقسات بەرۋدىڭ ىشكى ەرەجەلەرىن ەنگىزۋگە مىندەتتەلدى.
ساتۋشىلارمەن جاسالعان شارتتاردا تاۋار مەن ساتۋشى تۋرالى تولىق اقپارات بەرۋدى قوسا العاندا، تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تۋرالى زاڭنامانى مىندەتتى تۇردە ساقتاۋ كوزدەلەدى. پلاتفورمانى باقىلاۋدى كۇشەيتۋ ماقساتىندا زاڭ بۇزۋشى-ساتۋشىلارعا ولاردىڭ شوتتارىن بۇعاتتاۋعا دەيىن cانكتسيالار قولدانىلا الادى. سونىمەن قاتار، تۇتىنۋشىلارعا تاۋارلارعا سايكەستىك سەرتيفيكاتتارىنا قول جەتىمدىلىك بەرىلەدى، مۇنداي جۇيە ونلاين ساتۋ جۇيەسىنە اشىقتىق پەن سەنىمدىلىكتى ارتتىرادى.
ەلەكتروندىق الاڭداردىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارمەن ءوزارا ءىس-قيمىلىنا ەرەكشە نازار اۋدارىلدى. وسىعان وراي، شۋلى جاعدايلاردى جەدەل شەشۋ ءۇشىن تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى ومبۋدسمەنمەن جانە ۋاكىلەتتى ورگاندارمەن تىعىز ىنتىماقتاستىق كوزدەلگەن.
زاڭنىڭ جاڭا رەداكتسياسى: جەتىلدىرۋگە ارنالعان قادام
2024 جىلدىڭ باستى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى "تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تۋرالى" زاڭنىڭ جاڭا رەداكتسياسىن قر پارلامەنتى ءماجىلىسى دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىرىنشى وقىلىمدا قابىلداۋى بولدى. بۇل قۇجات ەلەكتروندىق ساۋدانىڭ ءوسۋى، قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ جانە سالاارالىق ۇيلەستىرۋ قاجەتتىلىگى سىندى زاماناۋي سىن-قاتەرلەردى ەسكەرە وتىرىپ، زاڭنامانى جاڭعىرتۋ قاجەتتىلىگىن كورسەتەدى.
زاڭنىڭ نەگىزگى جاڭاشىلدىقتارى:
داۋلاردى شەشۋ ءتارتىبىن جەڭىلدەتۋ. تۇتىنۋشىلارعا سوتقا دەيىنگى تارتىپپەن جانجالداردى شەشۋ، قۇقىق بۇزۋشىلاردى جاۋاپقا تارتۋ ءۇشىن سوتقا نەمەسە ۋاكىلەتتى ورگانعا جۇگىنۋ تاڭداۋى بەرىلەدى.
تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى ومبۋدسمەن ينستيتۋتىن ەنگىزۋ. ومبۋدسمەن ازاماتتاردىڭ مۇددەلەرىن بىلدىرەتىن، زاڭنىڭ ساقتالۋىن باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتەتىن جانە داۋلاردى شەشۋگە جاردەمدەسەتىن تاۋەلسىز دەلدال بولادى.
كاسىپكەرلەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ. زاڭدى ورەسكەل بۇزاتىن ساتۋشىلار ءۇشىن تۇتىنۋشىنىڭ پايداسىنا ايىپپۇل سالۋ مۇمكىندىگىن قوسا العاندا، ازاماتتىق قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىك ەنگىزىلەدى. بۇل بيزنەستى ءوز مىندەتتەمەلەرىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋعا ىنتالاندىرادى.
ەلەكتروندىق ساۋدانى رەتتەۋ. العاش رەت زاڭ "ەلەكتروندىق ساۋدا الاڭى", "ينتەرنەت-دۇكەن" جانە "اقپاراتتىق-جارنامالىق الاڭ" ۇعىمدارىن ناقتى اجىراتادى. بۇل ماركەتپلەيستى تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تۋرالى زاڭنامانى ساقتايتىن كاسىپكەرلەرمەن شارتتار جاساسۋعا، سونداي-اق تاۋارلاردىڭ سايكەستىك سەرتيفيكاتتارى تۋرالى اقپارات بەرۋگە مىندەتتەيتىن ەرەجەلەردى بەلگىلەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ەرەجەلەردى بۇزۋشىلار بۇعاتتالۋى مۇمكىن، بۇل ەلەكتروندى ساۋدا نارىعىن تۇتىنۋشىلار ءۇشىن قاۋىپسىز ەتەدى.
قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ ءرولىن نىعايتۋ. قوعامدىق ۇيىمدارعا قوعامدىق مونيتورينگ جۇرگىزۋ جانە تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ پروتسەستەرىنە قاتىسۋ قۇقىعى بەرىلەدى. بۇل جەرگىلىكتى جەرلەردە تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ ساپاسىن باقىلاۋدى كۇشەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
بۇل وزگەرىستەر بيزنەس ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋدا مەملەكەتتىڭ سەرىكتەسى بولاتىن تۇتىنۋ قاتىناستارىنىڭ نەعۇرلىم ءادىل جۇيەسىن قۇرۋعا باعىتتالعان. زاڭنىڭ جاڭا رەداكتسياسىن قابىلداۋ تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جۇيەسىنە دەگەن سەنىمدى كۇشەيتىپ قانا قويمايدى، ول جاۋاپتى جانە باسەكەگە قابىلەتتى بيزنەس-ورتانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن نەگىز بولادى.
2025 جىل قازاقستاننىڭ تۇتىنۋ نارىعىن قاۋىپسىز ءارى اشىق ەتەتىن وسى باستامالاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن شەشۋشى جىل بولماق.
الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر: ازاماتتار كوزقاراسى
2024 جىلى تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ كوميتەتى شاعىمداردى وڭدەۋگە نازار اۋدارىپ قانا قويماي، اۋقىمدى الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. بۇل ساۋالنامالار تۇتىنۋشىلاردى الاڭداتاتىن نەگىزگى ماسەلەلەردى انىقتاۋعا كومەكتەستى. رەسپوندەنتتەر كولىك (64%), تۋريستىك سالا (52,6%), دەنساۋلىق ساقتاۋ (41%) جانە قارجىلىق قىزمەتتەر (36%) سالالارىنا كوڭىلى تولمايتىنىن جەتكىزدى.
بۇل ناتيجەلەر 2024 جىلدىڭ قازان ايىندا وتكەن ۆەدومستۆوارالىق كەڭەستە تالقىلاۋعا نەگىز بولدى. كەڭەس مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، قوعامدىق بىرلەستىكتەر وكىلدەرىنىڭ جانە ساراپشىلاردىڭ باسىن قوستى. كەزدەسۋ اياسىندا وسى سالالارداعى جۇيەلى پروبلەمالاردى جويۋ بويىنشا ۇسىنىستار ازىرلەندى.
كەڭەس وتىرىسىندا تۇتىنۋشىلاردىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋدە جانە بىرلەسكەن جۇمىس جۇرگىزۋدە كەشەندى ءتاسىل قاجەت ەكەنى اتاپ ءوتىلدى. مىسالى، سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق باقىلاۋ كوميتەتىمەن جۇمىس توبىن قۇرۋ جونىندەگى باستاما ەلدە ساتىلاتىن ءونىمنىڭ ساپاسىن باقىلاۋدى كۇشەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ءوز كەزەگىندە، تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋدىڭ تسيفرلىق تەتىكتەرىن جاقسارتۋ ەلەكتروندىق ساۋدا نارىعىن قاۋىپسىز ءارى اشىق ەتەدى.
بۇل ۇسىنىستار قازىردىڭ وزىندە ىسكە اسىرىلا باستادى جانە 2025 جىلى باسىم باعىتتارعا اينالادى. كوميتەت باستاماشىلىق ەتكەن ۆەدومستۆوارالىق ىنتىماقتاستىق قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان ءادىل جانە ءتيىمدى جۇيەنى قۇرۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
جىل قورىتىندىسى: سەنىم دامۋدىڭ نەگىزى
2024 جىل تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ۋاقىتتىڭ قيىندىقتارىنا ۇنەمى بەيىمدەلۋدى تالاپ ەتەتىن سەرپىندى سالا ەكەنىن ايقىندادى. تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ كوميتەتى وزەكتى ماسەلەلەرگە تەز جاۋاپ بەرىپ قانا قويماي، ولاردىڭ الدىن الۋدىڭ ۇزاق مەرزىمدى تەتىكتەرىن قۇرۋدا.
بۇل ناتيجەلەر مەملەكەتتىڭ، بيزنەستىڭ جانە قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ بىرلەسكەن كۇش-جىگەرىنسىز مۇمكىن بولماس ەدى. ساۋاتتى زاڭنامالىق رەتتەۋ، ازاماتتار تاراپىنان قولداۋ جانە زاماناۋي تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ قازاقستاندا تۇتىنۋشىلىق قاتىناستاردىڭ ءادىل جانە قاۋىپسىز جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن نەگىز جاسايدى. دەسە دە، الدا جۇيەنى جەتىلدىرۋدىڭ جانە تۇتىنۋشىلاردىڭ ءومىرىن ودان ارى قورعايتىن ءورشىل مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرى بار.