Şyǧys, mūsylman halyqtary siiaqty qazaq halqy da qyz balany airyqşa qasterlep, baǧalap, tärbiesıne asa köŋıl bölıp kelgen. Halqymyzdyŋ ary, namysy, kelbetı bolyp sanalatyn arulardyŋ qazaq qoǧamyndaǧy orny ärqaşanda joǧary bolǧandyqtan qyz tärbiesıne qyryn qaramaǧan ata-babalarymyz olarǧa asa erekşe meiırımmen, ıltipatpen qaraǧan.Ärbır äiel ata-anasynyŋ mäpelep ösırgen qyzy, aialaǧan gülı.Sondyqtan da olardyŋ arasynan bükıl qazaqqa Ana bolǧan Ūmai, Bibatima, Domalaq, Begım, Aişa bibı, el men jerge qauıp töngende er-azamattarmen bırge qaru alyp, jauǧa atoi salyp şyǧyp, jaularyn jeŋgen Tomiris, Zarina, Bopai, Gauhar, Sapura, berıdegı Äliia, Mänşük, Hiuaz apalarymyzdyŋ attaryn, erlıkterın halyq älı ūmyta qoiǧan joq.
Ökınışke orai kündelıktı ömırde körıp jürmız.Keibır qazaq qyzdarynyŋ qoǧamdyq oryndardaǧy jürıs-tūrysy men kiım kiısı, özın ūstauyn körgende jaǧaŋdy ūstaisyŋ.Basqa qalalardy qoiǧanda auyzdarynda temekı, spirttık ışımdıkterge toiyp alǧan qyzdardyŋ būryn baiqalmaǧan qaimaǧy būzylmaǧan qazaqi Qyzylordanyŋ qonaq üilerı, sauna men tüngı klubtar maŋynan jiı kezdestıruge bolady. Osyndai jürıs-tūrystarynan keibırı jüktı bolyp, keiın säbilerın qystyŋ qaqaǧan künderı är jerge, säbiler üilerı esıgı aldyna, köşege, aialdamaǧa, qoqys jäşıgı men äjethanaǧa tastap ketkender men jasandy tüsık jasatatyndar sany azaimauda. Būndaida qyzdardy tärbieleude qazaqtyŋ ädet-ǧūryptarymen qatar şariǧat erejelerın ūştastyra bılgen arnaiy bılımı joq qairan analarymyz, äjelerımızdı eske alasyŋ...
Äieldermen (qyzdarmen) jasalyp jatyrǧan qylmystar tızbesın oqysaŋ şoşisyŋ, janyŋ türşıgedı.Olar ūrlyqqa, būzaqylyqqa, alaiaqtyqqa, qasaqana adam öltıruge t.b. toptyq qylmystarǧa da qatysyp, sottalyp jatyr.Tek, byiylǧy jyldyŋ 10 aiynda Qyzylorda oblysy boiynşa äieldermen 181 qylmys jasalǧan, onyŋ 55-ı auyr, 1-asa auyr qylmystar.
İä ökınışke orai, «Qyzǧa qyryq üiden tyiym» salyp, ǧasyrdan ǧasyrǧa jalǧasyp kele jatqan qazaqi tärbie bügınde ūmytyla bastady.Ūiatyn, aryn joǧaltyp, «tüngı köbelekke» ainalǧan keibır arularymyzdyŋ bırneşe jasqa kelgen, jüre, söilei bastaǧan ışınen şyqqan säbiın öz qolymen qasaqana öltıretın meirımsız, qatıgez sylqymdardyŋ kesırınen bügınde qazaq qyzdarynyŋ qasiettı attaryna nūqsan kele bastady.
İä būl aşy da bolsa şyndyq.
Jaqynda Syr elınde tynyş jatqan eldı eleŋ etkızgen eleulı oqiǧa oryn alyp, äleumettık jelılerde jariialanyp, teledidardan habarlar taratyldy. Qazaqtyŋ qyzy, aruy dep aituǧa auzyŋ barmaityn Qyzylorda oblysynyŋ audandarynyŋ bırınde tuyp, ösken üş qyz tek ata-analaryn ǧana emes, ainalasyn, ösken öŋırın bükıl elge masqara qyldy.Bırınıŋ jasy 31-de, ekeuınıŋ jasy 33-te, bıreuı janūialy, ekeuınıŋ kämeletke tolmaǧan balalary bar, boidaq, bıreuınıŋ bılımı joǧary, ekeuınıŋ bılımı arnauly orta, būryn sotty bolmaǧan auyldyq jerde tuyp, ösken.
Qylmystyq top qylmys jasar aldynda «Facebook» äleumettık jelısınde tırkelgen azamattardyŋ akkauntaryn aqtaryp, bılım beru, jergılıktı atqaruşy, qūqyq qorǧau organdarynda, qalalyq, audandyq maslihattarda qyzmet ısteitın memlekettık qyzmetşıler turaly aldyn ala olardyŋ bailanys telefondary, lauazymdarynyŋ erekşelıkterı, basşylary, jalaqy mölşerı, jūmystaǧy jetken jetıstıkterı, tūrǧylyqty meken jailary, tūrmystyq jaǧdaiy, janūia müşelerı, jaqsy, jaman ädetterı, qasietterı, älsız tūstary, hobbiı, t.b. jeke ömırlerıne qatysty aqparat jinap otyrǧan. Olar «Whats AppWhats App» nemese «Facebook» äleumettık jelısınıŋ messendjerınıŋ qauıpsız, arnaiy organdarmen tyŋdalyp, jazylu mümkındıgı şekteulı dep oilap, bailanysqa osy jolmen şyǧyp otyrǧan. Olar memlekettık qyzmetşılerdıŋ ai saiyn ailyq alyp otyratynan jäne özınde bolmasa basqa bıreuden qaryzǧa ala alatynyn, olarǧa qatysty zaŋmen belgılengen köptegen şekteuler bar ekenın jaqsy bılgen jäne memlekettık qyzmetşınıŋ psihologiiasyn jaqsy zerttegen. Jäbırlenuşıden öte köp soma bopsalamaǧan, egerde jäbırlenuşı ol somany tauyp bere almasa sūralǧan somany tömendetuge kelısıp, qanaǧat tūtqan. Bıraq, artynşa qaita joryqqa şyǧyp otyrǧan. Äleumettık jelı paraqşalary arqyly jastary 30-35 ten aspaityn bolaşaq jäbırlenuşılerın taŋdap otyrǧan. Qylmystyq toptyŋ ıs-äreketterıne qarasaŋ qūddy bır qūqyq qorǧau, arnaiy organdardyŋ jedel ızdestıru, tyŋşylyq, barlau jūmystaryn jürgızu arqyly qarsy jaqtyŋ agentterı turaly derekter jinap, äşkerleuı körsetılgen filmder men şyǧarmalar esıŋe tüsedı. Qylmystyq top müşelerı memlekettık qyzmetşılerge zaŋmen arnaiy şekteuler qoiylǧanyn bılıp, olardyŋ qūqyq qorǧau organdary men sotqa aryzdanbaitynyna senımdı bolǧan. Qylmystyq jolmen alynǧan aqşalardy öz paidalaryna jūmsap otyrǧan.
Qyzylorda oblysynyŋ tūrǧyny 33 jastaǧy qylmystyq top jetekşısı Ş.Syŋarovamen adamdar tobynyŋ söz bailasuymen azamattar mülkın qorqytyp aluşylyqpen bailanysty qylmystar 2021 jyldyŋ tamyz aiynyŋ aiaǧynda bastalyp, 2023 jyldyŋ 16 mausymyna deiın jalǧasqan. 12 jäbırlenuşıge ärtürlı somada materialdyq şyǧyn keltırılgen.Qylmysty Ş.Syŋarova aldyn ala josparlap, özınıŋ «Facebook» äleumettık jelısınde tırkelgen akkaunty arqyly bolaşaq jemtıkterı, memlekettık qyzmetşıler paraqşalaryna kırıp, özıne qajet jäbırlenuşınıŋ lauazymyna, janūiasyna jäne jeke ömırıne qatysty derekter jinap, ärmen qarai mälımetterdı sybailastary 31 jastaǧy J.Bektūrǧanova men topqa keiın qosylǧan 33 jastaǧy K.İsanovaǧa joldap otyrǧan.Al soŋǧy ekeuı äleumettık jelıde «Hanzi Iskakova», «Adelia Daniiarova» jalǧan akkaunttaryn aşyp, bır-bırınıŋ akkauntyna kırıp, kelgen hattardy oqyp, aqparat almasu, baqylap otyruǧa mümkındık jasau üşın qūpiia sözderımen (parol) bölısıp otyrǧan.Ärmen qarai J.Bektūrǧanova men K.İsanova Ş.Syŋarovamen taŋdalyp, ūsynylǧan memlekettık qyzmetşılerge äuelı akkaunt messendjerı arqyly dostyq ūsynyp, odan keiın ärtürlı taqyryptarǧa äŋgımelerge tartyp, soŋynda memlekettık qyzmetkerdı ädepsızdık jäne beiädep mınez-qūlyq tanytuǧa itermelep ǧalamtordan alynǧan sūlu qyzdyŋ feik beinesın jıberıp, ärmen qarai özara intımdık mätındegı hattar jazysyp, alysyp otyrǧan. Būdan ärı ekeuara hat almasu jazbalary arasyndaǧy intimdık taqyryptaǧy sözder köşırılıp (skrinşottap), Ş.Syŋarovaǧa joldanatyn bolǧan.Erteŋıne top jetekşısı jäbırlenuşınıŋ telefonyna qoŋyrau soǧyp: «Sen körgensız, menıŋ kämeletke tolmaǧan sıŋlıme ne jazyp jürsıŋ, ekeuıŋ araŋdaǧy SMS hatty aǧasy (keide äkesı) oqyp, qymbat «Aifon» telefonyn syndyryp tastady, ekrany kettı, ony jöndetuge pälenbai myŋ aqşa kerek. Senıŋ jūmys ornyŋdy bılemın. Eger osy şyǧyndy öteseŋ jazbalardy öşırem, bolmasa antikorǧa,prokuraturaǧa, prezident äkımşılıgıne aryz jazyp, jūmystan qūrtamyn.İntimdık taqyryptaǧy jazbalar men memlekettık qyzmetşıge jat äreketter, ädepsız qylyqtardy «Whats AppWhats App» nemese «Facebook» äleumettık jelıde jariialaimyn.Sıŋlım üide qamalyp otyr, aǧasy (keide äkesı) ūryp tastady»-dep qoqan-loqy körsetetın bolǧan.Sottaluşylar köbınese jäbırlenuşılermen jeke kezdespei telefonmen söilesu arqyly qorqytyp, aqşa bopsalap, özderınıŋ «KASPI BANK» qosymşasyndaǧy esep şotyna audartqyzyp otyrǧan.
Qazaqstan Respublikasy memlekettık qyzmetşılerınıŋ ädep kodeksı boiynşa olarǧa köptegen şekteuler qoiylǧan. Qyzmetkerler moraldyq-ädeptık normalardy saqtauǧa, azamattarmen qarym-qatynasta ädeptılık tanytuǧa jäne beiädep mınez-qūlyq faktılerıne jol bermeuge, özderınıŋ äreketterımen jäne mınez-qūlqymen olardyŋ tarapynan synǧa sebepker bolmauǧa, ädep pen resmi mınez-qūlyq qaǧidalaryn saqtauǧa, azamattardyŋ köz aldynda özderı ökılı bolyp tabylatyn memlekettık organdardyŋ abyroiy men bedelıne aiqyn nūqsan keltıretın äreketter jasauǧa jol bermeuge mındettı.Sonymen qatar, jeke jäne zaŋdy tūlǧalardyŋ, azamattardyŋ qūqyqtaryna nūqsan keltıretın äreketterge, memleket müddelerıne jäne azamattardyŋ qūqyqtaryna nūqsan keltıretın äreketterge qarsy tūruǧa mındettı.Jäbırlenuşıler äleumettık jelıde özınıŋ ıs-äreketterı jariialansa qoǧamda synǧa qalyp, lauazymynan airylyp, janūiada kikıljıŋ tuatynyn tüsınıp, bopsalaǧan aqşalaryn berıp otyrǧan.Keibır jäbırlenuşıler talap etken somany bırden berıp otyrsa, keibıreulerı bırden tauyp bere almaitynyn aityp, kelıssöz jürgızıp, talap etılgen somadan az somany berıp otyrǧan.
Qylmyskerlerdıŋ eŋ bırınşı qūrbany Türkıstan oblysynyŋ bır audanynyŋ Jer qatynastary bölımınıŋ bastyǧy S.Beksariev boldy.Onyŋ messendjerıne J.Bektūrǧanova 2021 jyldyŋ 27 tamyzda bailanysqa şyǧyp, qūrbysymen Şymkent qalasy, 8 möltek audanynan jaldaǧan päterıne şaqyrady. S.Beksariev tanysy A.Seruenbaevpen päterge kelıp, qyzdarmen tanysyp, äŋgımelesu kezınde Ş.Syŋarova özınıŋ mazasy bolmai otyrǧandyǧyn syltauratyp, därı alyp kelu üşın A.Seruenbaevpen syrtqa şyǧady.Päterde qalǧan J.Bektūrǧanova da mazasy joq ekenın aityp, jatyp qalady. Erteŋıne 28 tamyzda S.Beksarievke özın Şymkent qalasynyŋ Abai polisiia basqarmasynyŋ qyzmetkerı dep telefonmen tanystyrǧan belgısız bıreu ekı azamatşanyŋ aryzdanuyna bailanysty ekeuınıŋ keluın talap etedı. Olar polisiia basqarmasyna kelgende aldarynan şyqqan Ş.Syŋarova bır kün būryn qūrbysy J.Bektūrǧanovany päterde S.Beksarievtyŋ erkınen tys zorlanuy saldarynan onyŋ auruhada jatyrǧanyn jäne sömkeden onyŋ 500 000 myŋ t. aqşasynyŋ ūrlanuyna bailanysty ıstı jabu üşın 2 000 000t. bopsalaidy.Aqşa bermese polisiiaǧa aryzdanatynyn jäne memlekettık qyzmetşıge jat äreketterı men ädepsız qylyqtaryn äleumettık jelıde jariialaitynyn habarlaidy. Istıŋ nasyrǧa şapqanyn tüsıngen S.Beksariev özın zaŋsyz bopsalap, qorqytyp aqşa talap etken Ş.Syŋarovamen kelıssöz jürgızıp, onyŋ «KASPI BANK» esep şotyna 500 000 t. audaruǧa mäjbür bolǧan.
Osydan keiın, oŋai aqşaǧa dänıkken jäne jazadan oŋai qūtylyp ketetınıne senımdı bolǧan J.Bektūrǧanova men Ş.Syŋarova qylmystyq ıs-äreketterın jalǧastyryp, 2022 jyldyŋ 16 qazan künı Maŋǧystau oblysynyŋ bır audanynyŋ qūrylys bölımınıŋ basşysy Ǧ.Sabitovtı qūryqqa tüsırıp, odan aǧasy syndyrdy dep jalǧan aityp, baǧasy 640 000 t. tūratyn «Aifon» telefonynyŋ ekranyn auystyruǧa 400 000 t. bopsalap, bıraq, kelıssöz jürgızu arqyly sottaluşynyŋ esep şotyna bırneşe ret 47 000 t.,45000 t., 45 000, 32000, ekı ret 5000t. jäne 20000 t., jalpy somasy 359 000 t.audartqan.
Olar däl osyndai ädıspen būdan ärı özderınıŋ qylmystyq jauapqa tartylmaitynyna senımdı bolyp, qylmystyq ıs-äreketterın qaita jalǧastyrady. Ş.Syŋarova 2023 jyldyŋ 14-şı nauryzynda Jambyl oblysy auyldyq okrugynyŋ äkımı T.Aspanovty qorqytyp, aǧasynyŋ sıŋılsınıŋ ūialy telefony syndyrdy dep jalǧan aityp ornyna 330 000 t. talap etıp, «KASPI BANK» qosymşasy arqyly esep şotyna 300 000t.audartuǧa mäjbür qylǧan.
Qylmys toby ärı qarai qylmystaryn jalǧastyryp, mahabbat, jynystyq qatynas taqyrybyndaǧy ekeuara hat almasudan keiın Ş.Syŋarova 2023 jyldyŋ 20 säuırınde Jambyl oblysynyŋ bır audanynyŋ mäslihat töraǧasy M.Sadyrovtyŋ jūmys ornyna qyzmettık telefonyna habarlasyp, jelını şulatqannan keiın esepşotyna 150 000 t. audartqyzady. Jūmys ornyna, onyŋ üstıne audandyq maslihatqa telefon şalyp, baibalam salu kımdı bolsa da sastyratyny belgılı ǧoi.
Būdan keiın olar memlekettık qyzmetşılerdı odan ärmen qarai bopsalau maqsatynda qiiandaǧy Pavlodar oblysyna qarasty qalalyq maslihat deputaty Z.İsabaevty uystaryna tüsıredı. 2023 jyldyŋ 2 mamyrynda onymen äleumettık jelı arqyly tanysqan J.Bektūrǧanovanyŋ telefonyn aǧasy syndyrdy degen sol ötırıktı paidalanyp, telefon baǧasyn 700 000 t.baǧalap, qūnyn talap etedı jäne 20 000 t. alyp, qalǧanyn keiın audaratyn bolyp kelısedı.
Toiymsyz, qoiymsyz sottaluşylar odan keiın osy täsılmen 2023 jyldyŋ 5 mamyrynda Türkıstan oblysynyŋ audanyna qarasty auyldyq okrug äkımı N.Äkımbetovpen bailanysqa tüsıp, nätijesınde odan 200 000 t.qorqytyp alǧan.
Sol jyldyŋ mamyr aiynda Ş.Syŋarova būl qylmystyq äreketterı arqyly qomaqty qarjy tabuǧa bolatynyna közı jetıp, qylmystyq top qūramyn köbeitu üşın sybailas ızdep, nätijesınde K.İsanovany köndırıp, ony qylmystyq toptyŋ maqsaty men oŋai aqşa tabu joldarymen tanystyrady.
2023 jyldyŋ 17 mamyrynda Ş.Syŋarova aldyn ala kelısılgen josparǧa säikes N. Nūrmaqovtyŋ akkauntyna kırıp, jaŋa sybailasy K.İsanovaǧa aqşa bopsalauǧa baǧyttalǧan tapsyrmasyn beredı.Soŋǧy N. Nūrmaqovpen 16 mamyrda Türkıstanda qonaq üide kezdesıp, öz erıkterımen jynystyq qatynasqa tüsedı.Kezdesu barysynda K.İsanova jäbırlenuşınıŋ juynatyn bölmege kırgenın paidalanyp, onyŋ jeke zattaryn aqtaru barysynda onyŋ qūqyq qorǧau organyna tiesılı qyzmettık kuälıgın smartfonǧa suretke tüsırıp, Ş.Syŋarovaǧa jıberedı. Olardy jäbırlenuşınıŋ qūqyq qorǧau organynda basşy qūramda qyzmet ısteitını de toqtatpaidy. Erteŋıne Ş.Syŋarova N. Nūrmaqovqa telefon soǧyp: «Sen sıŋlımdı qonaq üide zorlapsyŋ, qazır ol auruhanada jatyr, senıŋ jūmys ornyŋdy bılem, jūmysyŋa jazyp, jūmystan qūrtam dep odan 100 000t. qorqytyp alǧan.
2023 jyldyŋ 27 mamyrynda K.İsanova Qyzylorda oblysy auyldyq okrugterınıŋ bırınıŋ äkımı M.Seidahmetovpen tanysyp, saunaǧa baryp, öz erıkterımen jynystyq qatynasqa tüsıp, erteŋıne Ş.Syŋarova jäbırlenuşıge habarlasyp:özınıŋ K.İsanovanyŋ äpkesı ekenın, onyŋ zorlanuy saldarynan auruhanada jatqanyn, özın jūmystan qūrtatynyn habarlap, 200 000 t. bopsalap, onyŋ 140 000 t. alǧan.
2023 jyldyŋ 29 mamyrynda Ş.Syŋarova zaŋsyz jolmen Türkıstan qalasy bılım ordalarynyŋ bırınıŋ direktor orynbasary O.Mahanbetovke sıŋlısınıŋ aǧasy tarapynan syndyrylǧan (jalǧan aityp) smartfon üşın 200 000t., 2 mausymda Qyzylorda qalasyndaǧy bılım ordalarynyŋ bırınıŋ direktory A.Qoibaǧarovqa joǧarydaǧy täsılderdı qoldanyp olardy intimdık hat almasu nätijesımen ūstazdyq mamandyqqa jat mınez-qūlyq körsettıŋ dep 309 000t. bopsalap alǧan. Däl osyndai jolmen, sol özıne tän ädıspen ekı kün ötkennen keiın 4 mausymda Ş.Syŋarova Almaty oblysyna qarasty auyldyq okrugınıŋ äkımı T.Mizanovtanty qarmaǧyna tüsırıp, odan 200 000 t., 7 mausymda batys oblystaryna qarasty qalalyq äkımınıŋ orynbasary İ.Jūmataevtan 500 000t.talap etıp, nätijesınde kelıssöz jürgızu arqyly 50 000 t.bopsalap alǧan.
Qylmystyq top özderınıŋ ūstalmasyna, tūtylmasyna äbden senımdı bolǧan qylmystyq top müşelerı jäbırlenuşılerdı bopsalau jolymen zaŋsyz tapqan aqşalaryna qanaǧat tūtpai qylmystyq äreketterın ärmen qarai jalǧastyru barysynda 2023 jyld 16 mausymynda jedel ızdestıru şaralary nätijesınde jäbırlenuşı Z.İsabaevtan qorqytyp talap etken 700 000 t. bır bölıgı 400 000 t. alu üstınde polisiia qyzmetkerlerımen qūryqtalǧan.
Qandai da bır qylmystyŋ erte me, keş pe äşkerlenuı, qylmyskerlerdıŋ qūryqtalatyn belgılı ǧoi... Qylmyskerler 3 jyl boiy öz qylmystaryn jüzege asyryp kelgen.Olardyŋ uaqtyly qūryqtalmauyna jäbırlenuşılerdıŋ qūqyq qorǧau organdaryna aryzdanbauy sebep bolǧan. Jäbırlenuşılerdıŋ denı (Z.İsabaevtan basqasy) ūlttyq, qazaqi tärbie saqtalǧan, oŋtüstık jäne batys oblystarynan. Jäbırlenuşılerdıŋ arasynan tek Z.İsabaev basynda jıbergen qatesın tüsınıp, olardy basyndyrmai nar täuekelge baryp, qūqyq qorǧau organyna habarlasyp, olardyŋ qylmystyq äreketterın äşkere qylyp, ūstatty. İä qanşama er azamat ışınen zaŋdy bıletın, ūiatsyz qylmyskerlerdıŋ joryǧyna toqtau salyp, üş jylǧa sozylǧan būl qylmystarǧa nükte qoiuǧa bır azamattyŋ ǧana batyly jetuı ärine qynjyltady. Olar qūryqtalmaǧanda jäbırlenuşılermen qaita bailanysqa şyǧyp, būryn jartylai bergen somalarynan qalǧan bölıgın qaitadan bopsalamaqşy bolǧan. Olardyŋ älı qanşa memlekettık qyzmetşını sorlatatyny belgısız edı.Osylai sairaŋdap, erkekterdı moraldy syndyryp, 23 aiǧa sozylǧan oŋai aqşa tabudy maqsat tūtqan qylmyskerler tobynyŋ joryqtaryna nükte qoiyldy.Jäbırlenuşılerdıŋ jergılıktı atqaruşy, memlekettık, pedagogiqalyq, qūqyqtyq qyzmetterde qyzmet ısteuıne bailanysty äleumettık jelılerde özderınıŋ jeke ömırlerıne qatysty jaǧymsyz, ädepsızdık jäne beiädep mınez-qūlyq jaman ädetterı jariialanuy saldarynan lauazymdarynan airylyp, janūiada oryn aluy mümkın kikıljıŋnıŋ aldyn almaqşy bolǧan jäne zaŋdardy jetık bılmegen.Qylmystyq top basynda 2021-22 jyl aralyǧynda 2 qylmys jasaumen şektelgen, üzılıs jasap, polisiia aqparattaryna qūlaq türıp otyrǧan.Keiın jäbırlenuşılerdıŋ aryz jazbaitynyna senımdı bolǧannan keiın erkınsınıp, arandary aşylǧandary sonşalyqty 2023 jyly 11 qylmys, onyŋ ışınde tek bır mamyr aiynda 7 qylmystaryn (ekı qylmysy kün ara) jasap ıske asyrǧan.
Qazaqstan Respublikasy Qylmystyq kodeksınıŋ 194-babynyŋ 2 bölıgınıŋ 2),3) tarmaqtarynda adamdar tobynyŋ aldyn ala söz bailasuymen; bırneşe ret jasalǧan qorqytyp aluşylyq mülkı tärkılenıp, üş jyldan jetı jylǧa deiıngı merzımge bas bostandyǧyn şekteuge ne sol merzımge bas bostandyǧynan aiyruǧa jazalanady.Sot ükım şyǧaru barysynda sottaluşylardyŋ auyr sanattaǧy qylmystar jasaǧanyn, alaida olardyŋ jazasyn jeŋıldetetın män-jailar retınde kınäsın moiyndauy, şyn nietpen ökınuı, jas balalarynyŋ boluy, şyǧynnyŋ ornyn ışınara toltyruyn, būryn sotty bolmaǧanyn, al qylmystyq jauapkerşılık pen jazany auyrlatatyn män-jailary joq ekendıgın basşylyqqa alyp, olarǧa mülıkterın tärkıleusız bas bostandyǧyn şekteu türındegı jaza taǧaiyndady. Sonymen qatar, olarǧa probasiialyq baqylau belgılenıp, jergılıktı atqaruşy organdar aiqyndaityn oryndarda jyl saiyn bır jüz saǧattan mäjbürlı eŋbekke tartyluǧa jatady dep tapty.
Qylmys aşyldy, qylmyskerler qūryqtaldy, sot ükımı şyqty.Sot sottaluşynyŋ jaǧdaiyn auyrlatatyn, jeŋıldetetın barlyq män-jäilaryn saralap, tarazyǧa ölşep, ädıl ükım şyǧardy deiık. Adam qylmyskerden küdıktıge, odan aiyptaluşyǧa, odan sottaluşyǧa, keiın jazasyn öteuşıge ainaldy. Sot bilıktı memleket atynan aitady, sottyŋ ädıl ükım şyǧarǧanyna eşkım kümän keltırmeidı, onyŋ üstıne zaŋda ärbır jasalǧan qūqyq būzuşylyq üşın taǧaiyndalǧan jazanyŋ auyry, jeŋılı joq degen ūǧym bar.
Osymen polisiia, prokuratura, sudia barlyǧy joǧaryǧa baiandap, iyqtarynan bır jük tüskendei sezındı.Advokat qorǧaǧany üşın tiesılı aqşasyn alyp, ol da öz missiiasyn toqtatty. Ärine, ärbır adam özınıŋ jasaǧan qūqyq būzuşylyǧyna zaŋ şeŋberınde jauap beruı tiıs.
Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasynyŋ 12-babyna säikes respublikanyŋ azamaty öziniŋ azamattyǧyna orai qūqyqtarǧa ie bolyp, mindetter atqarady, al 34-babqa säikes ärkim Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasyn jäne zaŋdaryn saqtauǧa, basqa adamdardyŋ qūqyqtaryn, bostandyqtaryn abyroiy men qadir-qasietin qūrmetteuge mindetti. «Adamdy at ūrlaǧany üşın emes, aldaǧy uaqytta basqalardyŋ at ūrlamauy üşın darǧa asady»- degen HHVII-ǧasyrda ömır sürgen aǧylşyn memleket qairatkerı M.Galifiks. «Jazalanǧan qylmysker sūm, jeksūryndarǧa ülgı bolady»-degen HHVII-ǧasyrda ömır sürgen fransuz jazuşy-moralistı J.Labriuier.Ärbır azamat özınıŋ äleumettık, materialdyq jaǧdaiyna, ūltyna, dınıne jäne basqa da belgılerıne qaramastan zaŋ aldynda bärı bırdei boluy, ärbır qūqyq būzuşynyŋ jasaǧan qūqyq būzuşylyǧy üşın jazanyŋ qoldanylmai qalmaityndyǧy, qūtyla almaityndyǧy, būltarpastyǧy barlyq memleketterde qoldanylatyn jalpyǧa bırdei qylmystyq zaŋnamanyŋ qaǧidaty bolyp tabylady. Jaza-memlekettık mäjbürleu şarasy.Qylmyskerdıŋ jasaǧan qylmysy üşın jazaǧa tartylmauy halyq aldynda olardyŋ qūryqtalyp jazalanatynyna kümän tuyp, kerı terıs ūǧym qalyptasuyna, memlekettık organdarǧa senımsızdık bıldıruıne negız bolady jäne jalpy moraldyq talapşyldyq deŋgeiın tömendetedı, qūqyq būzuşylyqtar men qūqyq būzuşylarǧa tözbeuşılık deŋgeiı älsıreidı. Qoǧamda adamdardy, äsırese balalardy tärbileuge kerı äserın tigızedı.
Bıraq barlyǧy osymen aiaqtaldy deuge bola ma...Ärine men qūqyq qorǧauşy, zaŋger retınde būl qylmystyq ıs töŋıregınde bärı aiaqtaldy, jabyldy deuıme bolatyn edı. Bıraq, osy qylmystyq ıs töŋıregınde adamǧa oi keledı. Öitkenı sot ükımınıŋ artynda adam taǧdyry, adam faktory bar. Adami tūrǧydan qaraǧanda qylmysker atanǧan qyzdarymyzǧa qatysty barlyq mäseleler aiaqtalmaǧan siiaqty.Öitkenı qylmysy däleldenıp sottalyp, jazasyn öteuşı bolǧanmen olar öz memleketınıŋ azamattary, otbasylarynyŋ iesı, bıreudıŋ jary, süieuı, baldarynyŋ anasy. Bärınen de el aldynda jer bolǧan äkesı men anasyna, jūbailaryna qiyn, balalarǧa da oŋai emes. Ärbır sot ükımınıŋ artynda tek sottaluşynyŋ ǧana emes onyŋ bala-şaǧasynyŋ taǧdyry tūr. «Jauyŋnyŋ jauyna türmenıŋ temır toryn körsetpesın» deitın anam. Qylmyskerler bas bostandyǧynan airylmasa da olar endı özdıgınşe jürıp- tūru, üiınen kez kelgen uaqytta şyǧyp, baratyn jerıne baru qūqyqtarynaŋ airyldy, belgılı bır igılıkterden, mümkındıkterınen airylady. Ärbır jazalanǧan adamda qorlanu, kemsıtılu, namysynyŋ, arynyŋ taptaluy bolady. Adamgerşılık tūrǧysynan qaraǧanda adam balasyna qoldanylǧan qandai-da bır jaza auyr bolyp esepteledı.
Eŋ bastysy olardyŋ qaitadan qylmys jolyna tüspeuı.Olar būl qylmystyq jazadan sabaq şyǧarsa, tüzelu jolyna tüsse, janūiasyn, balalaryn asyrap olardy tärbieleuge den qoisa...
Olar nelıkten būl qylmysqa bardy? Nege olar qylmystyq äreketterge barmastan būryn özınıŋ, äke-şeşesınıŋ, janūiasynyŋ taǧdyry turaly oilanbady? Älde olar qūryqtalmai, qūtylyp ketemın- dep oilady ma? Jasaǧan qylmystary üşın jauapkerşılıkten barlyǧy qūtyla bermeidı.Bes, on jyldan keiın bärıbır bır künı qylmysker tūtylyp, ädıldık saltanat qūrady.Memlekettıŋ, onyŋ organdarynyŋ qylmysqa qarsy küresuge mümkındıkterı, tetıkterı jetkılıktı. Halyqta «Bäle qaida deme, aiaq astynda»-degen sözder beker aitylmaǧan bolar.
Mümkın olar özderınıŋ ıs-äreketterıne şattanyp, maqtanyş tūtatyn bolar, bıraq özderınıŋ äreketterı arqyly bolaşaq analarymyzdyŋ salt-sanasyna kerı äserın tigızıp, bükıl qazaq äielderınıŋ atyna kır keltırgenın bıle me eken.Mümkın ökınetın bolar. «Solai bolǧanda ǧoi...» degen sözden artyq qaiǧyly söz aitylǧan da, jazylǧan da emes. Djon Grinlif Uitter.
Jer betındegı eŋ soŋǧy aǧaş qūlaidy, eŋ soŋǧy köl tartylady, eŋ soŋǧy qūs öledı. Adamdar osy kezde ǧana aqşany jei almaitynyn tüsınedı. (Ündı maqaly).
«Jastarǧa aqyl aitu-qaryz, önege üiretu-paryz, täjırbie ūqtyru-mındet.Būl üşeuın aitpasa-qart kınälı, ūqpasa-jas kınälı»-degen eken bır ǧūlama.
Qazaq qyzy,Pək edıŋ būryndary..
Aryŋ senıŋ aq edı sütten-daǧy.
Eş jamandyq janyŋdy bylǧamaǧan,
Sudan tūnyq, taza edıŋ, möldır laǧyl.Kım kırlettı..
Gülmeken Qasenbai.
Belgıl sebeptermen sottaluyşylar men jäbırlenuşılerdıŋ aty jönderı özgertıldı.
Hūsaiyn Asanūly Qorazbaev
Zaŋger-jurnalist, polkovnik
Aqparat salasynyŋ üzdıgı