Olardyŋ azattyq jolyndaǧy küresı otandyq jäne reseilık arhivter qorlarynda saqtalǧan.

Baraq Satybaldyūly (1743–1840) men Asau Baraqūly (1763–1843) da halqynyŋ azattyǧy jolynda küresken, türlı qo­ǧam­­­dyq-saiasi oqiǧalarǧa jas kezınen ara­­­­­la­­syp, bar ǧūmyryn el müd­desı jo­lyn­da­ǧy ıs-qimylǧa arnaǧan tūlǧa­lar sa­na­lady.

Baraq batyr şamamen Batys Qazaq­stan öŋırınde dü­niege kelgen. Kışı jüzdegı Şömıştı Ta­byn ruynyŋ Qaraqoily-Labaq bölımınen. Öz jūrtynyŋ ǧana emes, Horezm men Orynbor arasyndaǧy özbek, türıkmen, qaraqalpaq, başqūrt ūlystary ışınde de esımı asa mäşhür bolǧan. Sondai-aq Ba­raqtyŋ Asaudan basqa Qitar, Jänı­bek esımdı ūldary da belgılı batyrlar men biler eken. Jalpy, äuletınen äs­keri-bileuşı sanatyndaǧy jandar öte köp şyqqan. Olardyŋ ışınen üş azattyq küreske qatysyp, sonyŋ ekeuıne jetekşılık etken, közı tırısınde äulie atanǧan ataqty Däuıt Asauūlyn (1787–1874) atar edık.

Baraq Satybaldyūlynyŋ alǧaşqy erlıgı el auzyndaǧy äŋgımeler jelısıne arqau bolǧan. Keŋınen taraǧan ärı bır­neşe nūsqasy saqtalǧan, körkem tıldı «Baraq batyr» tarihi jyryndaǧy (jyr nūs­qalary jüztomdyq «Babalar sözı­nıŋ» 60-tomynda berılgen) mälımette Baraq­tyŋ 18 jasynda qalmaqtyŋ ataqty batyry Alaköbıktı jekpe-jekte öltırgenı aitylady.

Baraq batyrdyŋ qairatkerlık kezeŋı 1783–1797 jyldar aralyǧyndaǧy Syrym Datūly bastaǧan köterılıs boldy. Ūzaq jyldarǧa sozylǧan būl küres bükıl Batys Qazaqstandy qamtyǧan, oqiǧalarynan bırde-bır qauym qalys qalmaǧan, zamanynda eŋ ataqty degen bi-batyrlardyŋ basyn qosyp, düiım jūrtty eleŋdetken ūly joryq bolǧan edı. Syrymnyŋ jaqyn qarulas serıgı Baraq – osy köterılıstıŋ bas sar­darlary­nyŋ bırı. Ol Syrym köterılısı tūsynda orys şepterıne jasalǧan bar­lyq şabuyl men joryqqa qaty­syp, bas­qa da sardarlarmen bırge şep­tegı be­kınısterge köptegen şapqyn ūiymdastyrady. Arhivtegı qūjattardyŋ bırınde Baraqtyŋ qol astynda 2 myŋ sarbaz bolǧany aitylady. 1783 jyly jeltoqsan aiynyŋ soŋynda Syrym men Baraq bastaǧan 700 sarbaz Genvarsovskii men Rubejinskii forpostary arasyn­da­ǧy orys eldı mekenderıne şabuyl ja­saidy. 1785 jyldyŋ qaŋtarynda Oryn­bor ober-komendanty, general-ma­ior Iа.M.Zenbulatov jazalau äskerınıŋ koman­dirı maior Smirnovqa basqa küres je­tek­şılerımen bırge Baraqty da otbasymen, mal-mülkımen qolǧa tüsıruge nūsqau beredı (Orynbor obl. arhivı. 5-qor, 1-t., 15-ıs, 60-p.). Jazalauǧa qaramastan osy jyly nauryzda Syrym, Tılenşı, Ba­raq batyr­lar 1 myŋ adammen Antonov for­pos­tyn şabady. Mausym aiynda osy atal­­­ǧan batyrlarmen bırge Jem boiynda ke­­­ŋes qūryp, orys şepterın şabuǧa sar­­­baz ji­nau üşın är ruǧa jauşylar jıberedı.

Atalǧan köterılıs tūsyndaǧy orys şebı­ne eŋ ülken şabuyldardyŋ bırı 1785 jyly şıldede ötedı. Baraq, Jienşo­ra, Tasbolat, Janbolat, basqa da batyr­lar bastaǧan 1500 sarbaz Tanalyq (Ta­nalyskaia) bekınısı maŋyndaǧy redutqa joiqyn şabuyl jasap, stanisalyq ataman P.Ovchinnikovtı, horunjii E.Ovchinnikovtı, kapral S.Rybkindı, kömek­ke kelgen maior Reşteinerdı ­30 adamy­men, maiorǧa şabuyl turaly es­ker­tuge jıberılgen kapral İvanovty ­­20 adamymen, kapral Semenovtı 26 adamymen bırge qolǧa tüsıredı. Şaiqas kezınde qarsylasqan kapral İ. Melehin, 28 soldat pen kazak qaza tabady. Būl oqiǧa turaly de­rekter türlı qūjatta tam-tūmdap kez­deskenı­men, keiın­nen qazaq auyldarynan qa­şyp şyq­qan ne bosatylǧan tūt­qyndar­dyŋ är jyldardaǧy jauapta­rynan şabuyl­dyŋ jai-japsary bırşama aiqyn­dalady. Tūtqynnan bosatylǧan kizil­dık bata­lon soldaty V.Kotkov kapral Semenov­tıŋ şūǧyl jinalǧan 34 ada­my ışınde kömekke kelgen kezde, qazaq­tar­dyŋ olardy maiorǧa jıbermei, 8 adamyn öltı­rıp, qalǧan 26-syn tügeldei tūtqyndap, Jaiyqtyŋ arǧy jaǧyna alyp ötkenın aitqan. Perm jaiau äsker polkınıŋ soldaty Tarasov bolsa tūtqynnan 14 jyldan soŋ, 1799 jyly ǧana bosatylyp, atalǧan aqpardan bölek, özınıŋ onyŋ aldynda 12 jyl boiy orys-türık soǧysyna qatysqanyn körsetken. Şabuyl jönınde Nūraly han da kniaz G.A.Potemkinge 1785 jyly 15 qaraşada joldaǧan hatynda sarbazdardyŋ bıraz kazakty öltı­rıp, bır ataman men maiordy, basqa tırı qalǧandaryn tügeldei özderımen bırge äketkenın jazǧan. Hannyŋ kelesı hatynda būl şabuyldy Baraq pen onyŋ ūldary­nyŋ, Jienşora batyrdyŋ tuys­tarymen, aǧaiyndy Tasbolat, Janbolat batyr­lardyŋ (soŋǧy ekeuı ataqty Tama Eset batyrdyŋ aǧasy Qarabastyŋ ūldary) ūiymdastyrǧanyn ataidy. Oqiǧa barysy Syrym bastaǧan bilerdıŋ keiınırek ölke basşysy O.İgelstromǧa jazǧan hattarynda da baiandalady, soǧan qaraǧanda būl şaiqasta Syrymnyŋ özı bolmaǧanǧa ūqsaidy. Hatta joǧarydaǧy batyrlar bastaǧan jasaqtyŋ 100-den asa adamdy asta­ryndaǧy 100-ge juyq atymen bırge qolǧa tüsırgenderı aitylady (Resei meml. äskeri-tarihi arhivı. 52-qor, 194-t., 355-ıs, 252-p.).

Baiandalǧan şabuyl Orynbor basşy­ly­ǧyn da alaŋdatyp, ober-komendant keŋsesı men Şekara ısterı ekspedisiia­sy arasynda tūtqyndar jaiynda hat al­masular jürgen. Resei şebıne soqqy bo­lyp tigen būl şaiqas arada tıptı 30 jyl ötken soŋ da ūmytyla qoimaǧan. 1816 jyly Orynbor gubernatory, kniaz G. Volkonskii Peterburgtegı infan­teriia generaly S.Viazmitinovqa jolda­ǧan bır jazbasynda qazaqtardyŋ «asa zor qar­qynmen» şabuyl jasap, komandirlerımen qosa barlyǧy 78 adam­dy äketkenderın eske tüsırgen (Re­sei meml. tarihi arhivı. 1282-qor, 2-t., 2130-ıs, 15-p.). Şabuyldyŋ män-jaiy qa­zaq auyl­darynan är jyldary qaşyp şyq­qan Aitqūl, Mämbet, Ezekei esımdı baş­qūrttardyŋ jauaptarynan da anyq­tala tüsedı. Būlardyŋ ekeuı şabuyl­dyŋ basty jetekşılerı retınde Jienşora men Baraq batyrlardy ataǧan. Mūnda atalǧan Jienşora da – öz kezeŋındegı qas batyrlardyŋ bırı. Patşa äskerı 1774 jyly bır jazalau kezınde onyŋ kışkentai balalaryn alyp ketıp şoqyndyryp, reseilık meşandarǧa taratyp jıberıp, keiın taba almaǧan. Balalaryn qaitara almaǧan Jienşora osydan soŋ orys şepterın aiamai şa­uyp, adamdaryn äketuge ant etken eken. 1775–1800 jyldary aralyǧynda şirek ǧasyr boiy Orynbor şebın şabumen, adamyn äketumen ötken. Onyŋ esımı ölke gu­bernatorlarynan bastap bükıl şekara halqyna asa tanymal bolǧan.

Osylaişa, jelısı ärtürlı derekterde tam-tūmdap atalatyn, qarapaiym tūr­ǧyndardy emes, bır ataman men maiordy, horunjiidı – barlyǧy 100-ge juyq äskeri adamdy (soŋǧy derekter boiynşa 96 adam) tūtqynǧa alǧan būl şaiqas qazaq batyrlarynyŋ eŋ bır tamaşa jeŋısınıŋ bırı sanalady. Bır joryqta 100-ge juyq adamdy tūtqyndau azattyq küresı tarihynda būryn-soŋdy kezdes­pegen edı.

Baraq batyr 1785 jyldyŋ qyr­küie­­gınde joǧarydaǧy şabuyl bo­iyn­şa Orynbordan jıberılgen ahun Mūhamedjan Huseinov bastaǧan elşı­lerdıŋ qatysuymen bolǧan Kışı jüzdegı asa ırı biler keŋesıne qatysady. Osy ke­ŋeste Ekaterina patşaiym men baron İgelstrom atyna jazylǧan eŋ yq­­paldy degen 51 qazaq bi-batyrynyŋ ha­tyna qosylady. 1786 jyly Nūraly han bi­­lıkten ketırılgen soŋ, osy jyly qyr­küiek­te ötken bükıl Kışı jüz qū­ryl­­taiyn­da Şömıştı Tabyn ruynyŋ bas­qaruşy biı bolyp sailanady. 1789 jyl­dyŋ jazynda Baraqtyŋ ülken jasaq­pen Resei şebıne jaqyndaǧany jaiynda derek bar, onyŋ keluın 260 sarbazymen Jienşora batyr kütken. 1790 jyly Syrym köterılısı ışınde ekı aǧym paida bolǧan kezde Baraq pen ūly Asau kü­restı jalǧastyru baǧytyn ūstanǧan Syrym tobyn qoldaidy. Ekeuı de onyŋ eŋ jaqyn jaqtastarynyŋ qatarynda atalady. 1791 jyldyŋ qazan aiynda Syrym, Baraq bastaǧan küres kösemderı İnder tau­larynyŋ maŋynda keŋes qūryp, orys şepterıne şabuyl jasau­dy jos­par­laidy. 1792 jyly Syrym Reseige so­ǧys jariialap, 1000 sarbazben Tūztöbe, Kras­nogorskaia bekınısterın şapqanda basqa sardarlarmen bırge Baraq ta qatysqan.

Baraq Satybaldyūly HIH ǧasyr­dyŋ alǧaşqy şiregındegı oqi­ǧalarǧa da qyzu aralasty. Jasy 80-nen as­qan şaǧynda da qoǧamdyq-saiasi üderısten tys qalmaǧan, Reseidıŋ qazaq jerıne jaŋa şep tūrǧyzuyna aşyq qarsy şyqty. 1822 jyly bastalǧan būryn­ǧy qarulas serıgı Tılenşınıŋ ūly Jola­man bas­taǧan köterılıstı qatty qoldady, onyŋ ruhani dem beruşısı boldy. Keibır arhiv qūjattaryna qaraǧanda, Jolaman kürestı bastar aldynda, 1822 jyly köktemde Jem boiynda ornalasqan Baraq auylynda qart batyrmen keŋesıp, onyŋ batasyn alǧan. Osy jyldyŋ jeltoqsan aiynda Jolaman bastaǧan Kışı jüzdıŋ bır top biı men batyry Orynbor gubernatory P.Essenge Elek boiyndaǧy qazaq jerlerın qaitarudy sūrap joldaǧan hatqa qart Baraq eŋ alǧaşqylardyŋ bırı bolyp «Baraq bin Satybaldy bahadür» degen jazuy bar mörın basqan. Būl hatqa onyŋ ūldary Asau men Qitar batyrlar da qosylǧan. Qart batyrdyŋ derekterde eŋ soŋǧy ataluynyŋ bırı 1826 jylǧa jatady. Baraq äulie ūzaq jasap, Sam qū­mynda, qazırgı Maŋǧystau oblysy Beineu audanynyŋ aumaǧynda

jerlengen.

Baraqtyŋ ülken ūly Asau da – ataqty batyr ärı bi, orys otarlauyna qarsy azattyq üşın küresken tūlǧa. Zamanynyŋ jaujürek tūlǧasy, elıne tas qamaldai qorǧan bolǧan qolbasşy. Resei men Hiua arasyndaǧy qazaq dalasyndaǧy qoǧamdyq-saiasi oqiǧalarǧa belsene qatysqan. Äkesı siiaqty onyŋ erlıkterı de el ışınde aŋyzǧa ainalǧan. Jas künınde Syrym köterılısıne qatysyp, keibır qūjattarda «Asau tentek» dep jazylady. Onyŋ esımı 1785–1795 jyldar ara­lyǧyn­da şabuyldardy ūiymdastyruşylar arasynda atalady.

Asau Baraqūly 1822–1826 jyldary qazaq tarihyndaǧy ırı qaruly kürestıŋ bırıne basşylyq jasaidy. Ol Jolaman, Adai Süiınǧara, Kete Derbısälı, Tabyn Janaly, Qūttybas batyrlarmen bırge köterılıstıŋ bas qolbasşylarynyŋ bırı boldy. Būl Asau batyrdyŋ Resei öktemdıgıne qarsy küresınıŋ eŋ jarqyn kezeŋı edı. Atalǧan 1822–1826 jyldary orys şepterıne köptegen şapqynşylyq jasaldy. Qūrylǧan Jaŋa Elek şebınıŋ Vetlianskii, Suhorechenskii, Burannyi siiaqty forpostary men eldı meken­derı qazaq sarbazdarynyŋ tıkelei joi­qyn şabuylyna ūşyrady. Olardy ūiymdastyruşylar arasynda Asau men onyŋ köptegen aǧaiyn-bauyry da bar edı. Jasaqtardyŋ bırın ınısı Qitar batyr basqardy. 1822 jyldyŋ jeltoqsan aiynda Orynbor Şekara komissiiasy gubernatordyŋ jarlyǧymen şepke şabuyl jasaǧan «bülıkşılerdı» ūstau turaly bergen qūpiia būiryǧynda aldymen ūstaluǧa tiıs adamdar ışınde Asau men Qitardy da körsetedı. Asau batyr da Kışı jüzdıŋ köptegen bilerınıŋ ışınde 1822 jyly şıldede Resei Syrtqy ıster ministrı, graf K.Nesselrodege, jeltoqsanda Orynbor gubernatoryna jazylǧan hattarǧa qosylyp, Reseide ūstalǧan Arynǧazy sūltandy jäne Elek boiyn qaitarudy sūrady.

1825–1826 jyldary köterılıske qarsy dürkın-dürkın qaruly äsker şyǧarylyp, küşpen basylady. Osy kezde, 1826 jyldyŋ jaz ailarynda, Asau Baraqūly men kürestıŋ būrynǧy qolbasşylary Süiınǧara, Derbısälı, Qitar, Baiǧana, t.b. batyrlar patşa ökımetınıŋ yqpalynan tys oŋtüstık dalalarda ülken qaruly jasaq jinap, azattyq küresınıŋ jaŋa oşaǧyn qalyptastyrady. Qūjattarǧa qaraǧanda, būl küres oşaǧy Saǧyz, Oiyl özenderınıŋ boiynda toptasqan. Jasaqtar Jem özenınıŋ boiyna da şoǧyrlanǧan. Barlyǧy bırneşe myŋ sarbaz jinalǧan. Osy qimyldan jasy 80-nen asqan qart Baraqtyŋ özı de tys qalmai, jiyndaryna qatysyp, aqyl-keŋesın bergen. Arhivtık derekterge sai 1826 jyldyŋ mausym aiynda osy küres oşaǧynan 2 myŋ adamdyq jasaq Oiyl, Qaldyǧaity, Būldyrty özenderınıŋ bo­iyna jinalǧan. Būl äskerdı joǧarydan Baraq Satybaldyūly, Asau Baraqūly, Süiınǧara, Derbısälı jäne Baiǧana batyrlar basqarǧany aitylady.

1826 jyly şıldede osy köterılısşıler tobynan ırıktelgen eŋ taŋdauly degen 500 sarbaz Jaŋa Elek şebıne qarai joryqqa şyǧyp, Novoilesk forposty tübınen bes qarauyl kazakty qolǧa tüsıredı. Şyŋǧyrlau özenınıŋ tūsynda özderıne qarsy tūtqyndardy qūtqaruǧa şyqqan Jaŋa Elek şebınıŋ komandirı, esaul S.Arjanuhin bastaǧan kazak äskerımen kezdesıp, ırı şaiqasqa tüsedı. Olar kazaktardy qorşap alyp oq jaudyryp, jan-jaǧynan ot jıbergen. Şaiqas jetı saǧatqa sozylyp, osydan soŋ jazalauşy äsker kerı qaituǧa mäjbür bolǧan, tūtqyndardy bosata almaǧan. Kazak jasaǧyn sarbazdar 10 şaqyrymǧa deiın quady, kazaktar oq ata otyryp şegınedı. Olar sarbazdarǧa qarsy 800 patron jūmsap, bıraz adamdy öltıredı, solardyŋ ışınde sardarlardyŋ bırı Baiǧana batyr qaza tabady. Köp ūzamai osy sarbazdar Podgornyi forpostyna qauıp töndıredı. Asau jäne basqa da qolbasşylar basqarǧan jasaqtar kelesı, 1827 jyly da, äreket etedı.

Asau Baraqūly 1827–1833 jyldar aralyǧynda Batys Qazaqstannyŋ oŋtüstık öŋırlerındegı äleumettık-saiasi oqiǧalarǧa belsene aralasty. Sol jyldary Hiua tarapymen tyǧyz bailanys­ta boldy. 1827 jyly jazda Hiua hany Allaqūldyŋ ötınışımen Asau batyr Kışı jüzdegı bilıgınen aiyrylyp, osy öŋırlerge kelgen Şerǧazy Aişuaqūlyn han köteru räsımın jasady. Hannyŋ būl räsımdı basqaǧa emes, Asauǧa ūsynuy onyŋ dala tösındegı bedelın körsetetın. 1833 jyly jazda Üstırt jerınde bırge köşıp-qonǧan, jastary 70-ke kelgen Asau men Jolaman batyrlar sarbaz jinap, patşa ökımetıne kezektı ret qarsy şyǧady. Olarǧa qarsy aǧa sūltan Baimaǧambet Aişuaqūly 4 myŋ adammen jäne kazak jasaǧymen attandyrylady. Aşy Oiyl özenınıŋ joǧarǧy tūsynda Asau men Jolaman 300 sarbazymen osy qalyŋ äskermen soǧyspaq bolady. Alaida Baimaǧambet sūltan olarmen qaqtyǧysqa barmai, basqa jaqqa būrylyp ketıp, osy üşın Orynbor äkımşılıgınen qataŋ sögıs alady (QR Ortalyq meml. arhivı. 4-qor, 1-t., 4830-ıs, 4-5 pp.). Asau men Jolamannyŋ az ǧana sarbazben özderınen küşı on ese basym ükımet äskerıne taisalmai qarsy tūrulary olardyŋ azattyq üşın soŋyna deiın küresuge daiar qaitpas ruhtaryn körsetedı.

Asau batyr öz ösietımen äkesı Baraq­tyŋ qasynda, Sam qūmynda jerlengen. El auzyndaǧy äŋgımelerge sai Asau dünie salarynda «Qanşa ataǧym şyqsa da, äkeme jete almadym, menı jerlegende äkemnen tömen qoiyŋdar», dep aityp ketken. Taǧy bır ösietınde «Közımnıŋ tırısın­de atym äkemnıŋ atynyŋ aldyna şyǧyp kettı, ölgende äkemnen tömen qoiyŋdar», degen eken. Būl ekeuınıŋ el ışınde Asau-Baraq atalyp ketuı jönınde bolatyn.

Äkelı-balaly qos batyrdyŋ qysqaşa ömır deregı osyndai. Ekeuı de – bar ǧūmyryn at üstınde ötkızgen, el azattyǧy üşın küresken tarihi tūlǧalar. Aldaǧy jyly olardyŋ öz serıkterımen 1826 jylǧy jaŋa küres oşaǧyn qūrǧan oqiǧasyna 200 jyl tolady. Osyndai tarihi datalardy, äkelı-balaly qos batyrdyŋ el müddesı jolyndaǧy basqa da ıs-qimylyn negızge ala otyryp, olarǧa Aqtöbe qalasynan eskertkış ornatqan abzal.

Hankeldı Äbjanov, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor, QR ŪǦA akademigı,

Nūrjan Jetpısbai, Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı, PhD

Derekköz: "Egemen Qazaqstan" gazetınıŋ resmi saity